|
|
Legende
Het boek met de huidige naam Legenda Aurea behandelt volgens de liturgische kalender van het kerkelijk jaar vanaf de Advent het leven van de betreffende heilige of het kerkelijk feest. Het werd tussen 1263 en 1266 gecompileerd en geredigeerd uit reeds bestaande en soms heel oude Latijnse legenden (Legendaria) door de Italiaanse dominicaan Iacopo da Varazze (1228-1298), beter bekend onder zijn Latijnse naam Jacobus de Voragine, aartsbisschop van Genua (zaligverklaard in 1816; feestdag 13 juli).
Op het hier afgebeelde fresco van Ottaviano Nelli (±1385-1446) in de Mariakapel van het Palazzo Trinci in Foligno (een stad o.a. bekend om de vroege boekdrukkunst) staat hij bij de kruisiging links afgebeeld als bisschop met de Legenda Aurea in zijn hand. Dit boek - door hem overigens Legendae Sanctorum genoemd - was in eerste instantie bedoeld als encyclopedisch naslagwerk voor de dominicaner orde die de legenden gebruikten om hun preken te stofferen en te verrijken. Het had zo’n groot succes, tot ver buiten de orde, dat het in de loop van de veertiende eeuw vertaald werd in vele West-Europese volkstalen. Later werden er nog lokale heiligen aan toegevoegd.
We kunnen de Legenda Aurea beschouwen als behorend tot het genre van een liturgische handboek, waarin de chronologische volgorde van levens en passies (Sanctorale) wordt gecombineerd met variabele of vaste kerkelijke feesten (Temporale). Dit soort handboeken werden gewoonlijk aangeduid als Summa de ecclesiasticis officiis, Rationale divinorum officiorum of Mitrale. De Voragine citeert bijvoorbeeld geregeld de Franse theoloog en liturgist Jean Beleth (Latijn: Johannes Belethus, actief van 1135-1182). Naar diens voorbeeld verdeelt hij het jaar in verschillende periodes:
- De tijd van vernieuwing (hoofdstuk 1 - 5)
- De tijd van verzoening en vreemdelingenschap (hoofdstuk 6 - 30)
- De tijd van afdwaling (hoofdstuk 31 - 51)
- De tijd van verzoening (hoofdstuk 52 - 71)
- De tijd van vreemdelingenschap (hoofdstuk 72 - 178)
De benaming 'legende' in de huidige betekenis van 'verhaal van twijfelachtige waarheid' verdient hier toelichting. In de middeleeuwen verstond men onder een legende wat het letterlijk betekent: 'dat wat voorgelezen moet worden'. De verhalen over het leven van een heilige, zijn wonderen, zijn dood, zijn translatie van zijn relieken hadden tot doel de lezer een christelijk ideaal leven te presenteren. Om die reden waren idealiserende voorstellingen belangrijker dan nuchtere feiten. Verder is duidelijk dat De Voragine zelf geen verhalen verzon, maar slechts verzamelde wat hij in teksten over heiligen had gevonden. Deze bronnen noemt hij dan ook geregeld.
|
Naamsverklaringen
Ruim de helft van de hoofdstukken begint met een verklaring van de naam van de behandelde heilige. Naar hedendaagse inzichten spot deze met de elementaire regels van de wetenschappelijke etymologie, maar we mogen aannemen dat het De Voragine meer ging om een symbolische naamsverklaring. Hij probeerde karaktertrekken of levensfeiten van de heilige in de naam terug te vinden. Om die reden geeft hij vaak meerdere naamsverklaringen met elkaar verbonden door het voegwoord 'of'. De regels die hij hierbij hanteerde staan bekend als interpretatio, betekenis afleiden uit een andere taal, etymologie, betekenis gelijkstellen met woorden of letters, en derivatio, betekenis afleiden van een ander woord.
|
Handschriften
Zijn Latijnse tekst is in maar liefst meer dan 1000 handschriften bewaard, waarvan circa 70 al zijn geschreven tijdens zijn leven. Veel handschriften in een volkstaal zijn vaak met miniaturen verlucht die weer inspiratiebron werden voor de beeldende kunst. De legenden waren al eerder uitgebeeld in bijvoorbeeld gebrandschilderde ramen, beeldhouwwerken, schilderijen, panelen en fresco's, gemaakt door kunstenaars van grote naam. Na het verschijnen van de Legenda Aurea kwam de religieuze kunst gebaseerd op deze legenden tot grote bloei. Geen ander werk bevat zo veel heiligenverhalen - later hagiografieën genoemd - als de verzameling van De Voragine. Veel van deze kunst is onbegrijpelijk zonder kennis van de Legenda Aurea.
|
Edities
De Legenda Aurea is in de loop van de tijd in verschillende edities verscheen. De belangrijkste verschillen tussen de edities kunnen op de volgende manieren worden geclassificeerd:
- Handschriftelijke en gedrukte versies
Middeleeuwse handschriften werden vaak aangepast door kopiisten, wat leidde tot variaties in tekst, toevoegingen of weglatingen. Incunabelen, de eerste gedrukte edities, brachten een zekere standaardisering, maar er waren nog steeds verschillen tussen de drukkers. Nog latere gedrukte edities werden aangepast of ingekort om te voldoen aan veranderende religieuze en culturele opvattingen.
- Regionale en taalkundige varianten
De oorspronkelijke tekst was in het Latijn, maar er waren veel vertalingen in volkstalen, zoals Middelnederlandse vertalingen (bijv. door Petrus Naghel, 14e eeuw), Franse, Italiaanse, Duitse en Engelse versies, die soms extra heiligen of lokale legenden bevatten.
- Canonieke en uitgebreide versies
- Sommige edities voegden extra verhalen toe over heiligen die na de 13e eeuw populair werden. De katholieke kerk paste sommige edities aan om hagiografische fouten of legenden die als ongepast werden beschouwd, te corrigeren.
- Moderne kritische edities
- Th. Graesse gaf een van de eerste systematische wetenschappelijke edities uit.
- Giovanni Paolo Maggioni verzorgde een moderne filologische uitgave gebaseerd op betrouwbare middeleeuwse handschriften.
- Vertalingen en hertalingen in moderne talen (zie onder).
|
Kritiek
In de renaissance werd de kritiek op vooral de ongeloofwaardigheden van het werk luider en de reformatie liet vervolgens geen spaan heel ervan, hoewel Luther de heiligen wel als voorbeeld bleef stellen voor de christen en enkele legendes gebruikte om er een allegorische uitleg aan te geven. In die zin is ook de bijbel natuurlijk als 'legende' op te vatten.
Hedendaagse mensen kunnen of zullen wel of niet vallen voor de charme van bijbelverhalen of de verhalen in de Legenda Aurea. De vraag of ze allemaal echt gebeurd zijn, is volgens mij niet van belang. Ook tegenwoordig leven wij nog steeds met sterke verhalen: sinds wanneer wordt iemand bijvoorbeeld reuzegroot en groen als hij kwaad wordt? Antwoord: sinds de Marvel-strip The Hulk en de serie blockbuster-verfilmingen over hem door Hollywood! Vergelijk de heldendaden van rechter Simson met de heldendaden van de Hulk. Zo zijn er talloze hedendaagse voorbeelden te geven.
|
Nederlandse vertaling
Wanneer ik op deze website uit de Legenda Aurea citeer, is dat in het algemeen uit de volledige Nederlandse vertaling 'Levens van de heiligen' - ruim 1000 pagina's - van Ton & Carolien Hilhorst uit 2022. In deze prachtige geïllustreerde uitgave is ook een zeer informatieve inleiding van zo'n 80 pagina's op het werk te vinden. Als bron voor hun vertaling werd het tweedelige werk van Giovanni Paolo Maggioni gebruikt uit 2007.
De vertalers hebben in ieder geval alles geleverd om de toegang tot dit rijke maar ook vreemd geworden verleden open te houden.
(Vincent Hunink in De Volskrant 13 oktober 2022)
Als ik van hun vertaling afwijk, is dat om te attenderen op bepaalde door De Voragine gebruikte Latijnse woorden.
|
Inhoud
De verschillende edities (zie boven) van de Legenda Aurea hanteren een afwijkende nummering na hoofdstuk 47, omdat bepaalde hoofdstukken hierna soms als niet-authentiek worden beschouwd.
Een voorbeeld hiervan is mogelijk het grote hoofdstuk 177 dat maar liefst 406 paragrafen telt en gaat over Pelagius I (paus van 556-561). Deze paus kent echter geen liturgische feestdag, maar zal plaatselijk zijn gevierd. Misschien is het alleen toegevoegd om de geschiedenis van de Longobarden te beschrijven.
De lijst hieronder gebruikt de hoofdstuknummering van Maggioni.
001 - Komst van de Heer
002 - Andreas
003 - Nicolaas
004 - Lucia
005 - Tomas, apostel
006 - Geboorte van de Heer
007 - Anastasia
008 - Stefanus
009 - Johannes, apostel
010 - De Onschuldigen
011 - Thomas van Kantelberg
012 - Silvester
013 - De besnijdenis van de Heer
014 - De openbaring van de Heer
015 - Paulus, kluizenaar
016 - Remigius
017 - Hilarius
018 - Macarius
019 - Felix in Pincis
020 - Marcellus
021 - Antonius
022 - Fabianus
023 - Sebastianus
024 - Agnes
025 - Vincentius
026 - Basilius
027 - Johannes de Milddadige
028 - Bekering van Paulus
029 - Paula
030 - Julianus
031 - Septuagesima
032 - Sexagesima
033 - Quinquagesima
034 - Quadragesima
035 - Vasten van de Quatertemperdagen
036 - Ignatius
037 - De zuivering
038 - Blasius
039 - Agatha
040 - Vedastus
041 - Amandus
042 - Valentinus
043 - Juliana
044 - Petrus' Stoel
045 - Mattias, apostel
046 - Gregorius, paus
047 - Longinus
048 - Benedictus
049 - Patricius
050 - De aankondiging van de Heer
051 - Lijden van de Heer
052 - De verrijzenis van de Heer
053 - Secundus, martelaar
054 - Maria van Egypte
055 - Ambrosius
056 - Georgius
057 - Marcus, evangelist
058 - Marcellinus
059 - Vitalis
060 - Maagd uit Antiochië *
061 - Petrus de Martelaar
|
062 - Filippus, apostel
063 - Jakobus, apostel
064 - Vinding van het heilig kruis
065 - Johannes voor de Latijnse Poort
066 - Grote en kleine litanie
067 - De hemelvaart van de Heer
068 - De uitzending van de Heilige Geest
069 - Gordianus en Epimachus
070 - Nereus en Achilleus
071 - Pancratius
072 - Urbanus
073 - Petronilla
074 - Marcellinus en Petrus
075 - Primus en Felicianus
076 - Barnabas, apostel
077 - Vitus en Modestus
078 - Quiricus en Julitta
079 - Marina, maagd
080 - Gervasius en Protasius
081 - Geboorte van Johannes de Doper
082 - Johannes en Paulus
083 - Leo, paus
084 - Petrus, apostel
085 - Paulus, apostel
086 - Zeven Broers
087 - Syrus, bisschop van Genua
088 - Theodora
089 - Margaretha
090 - Alexius
091 - Praxedis
092 - Maria Magdalena
093 - Apollinaris
094 - Christina, maagd
095 - Jakobus, apostel
096 - Christophorus
097 - Zeven Heilige Slapers
098 - Nazarius en Celsus
099 - Felix
100 - Simplicius, Faustinus en Beatrix
101 - Marta
102 - Abdon en Sennen
103 - Germanus
104 - Eusebius, bisschop
105 - Makkabeeën
106 - Petrus' Banden
107 - Stephanus, paus
108 - Vinding van Stefanus
109 - Dominicus
110 - Sixtus
111 - Donatus
112 - Cyriacus, Largus en Smaragdus
113 - Laurentius
114 - Hippolytus
115 - Tenhemelopneming van de heilige Maagd Maria
116 - Bernardus
117 - Timotheüs
118 - Symphorianus
|
119 - Bartolomeüs
120 - Augustinus
121 - Onthoofding van Johannes de Doper
122 - Felix en Adauctus
123 - Egidius
124 - Savinianus en Savina
125 - Lupus
126 - Mamertinus
127 - Geboorte van de heilige Maagd
128 - Adrianus
129 - Gorgonius en Dorotheüs
130 - Protus en Hyacintus
131 - Verheffing van het heilig kruis
132 - Johannes Chrysostomus
133 - Cornelius en Cyprianus
134 - Euphemia
135 - Lambertus
136 - Matteüs, apostel
137 - Mauritius en gezellen
138 - Justina, maagd
139 - Cosmas en Damianus
140 - Furseüs
141 - Michaël, aartsengel
142 - Hiëronymus
143 - Remigius
144 - Leodegarius
145 - Franciscus
146 - Pelagia
147 - Margarita genoemd Pelagius
148 - Thaïs
149 - Dionysius en gezellen
150 - Calixtus, paus
151 - Leonardus
152 - Lucas, evangelist
153 - Chrysantius en Daria
154 - Elfduizend Maagden
155 - Simon en Judas
156 - Quintinus
157 - Eustachius
158 - Feest van alle heiligen
159 - Gedachtenis van alle overleden gelovigen
160 - Vier Gekroonden
161 - Theodorus
162 - Martinus
163 - Bricius
164 - Elisabet
165 - Caecilia
166 - Clemens
167 - Chrysogonus
168 - Catharina
169 - Saturninus
170 - Jacobus de Gekerfde
171 - Pastor, woestijnvader
172 - Johannes, woestijnvader
173 - Mozes, woestijnvader
174 - Arsenius, woestijnvader
175 - Agathon, woestijnvader
176 - Barlaäm en Josafat
177 - Pelagius, paus (niet authentiek toegevoegd hoofdstuk?)
178 - Kerkwijding
|
* Het enige hoofdstuk waarin de naam van de heilige niet wordt genoemd; vermoedelijk betreft het Theodora van Alexandrië gezien de plek op de liturgische kalender (28 april) tussen Vitalis (28 april) en Petrus Martyr (29 april)
|