RAFAËL

Madonna di Foligno

Gouden kring om de zon

De humanist Sigismondo de' Conti (1432?-1512), geboren in het Umbrische Foligno, was scriptor apostolicus, secretaris van paus Julius II. We zien hem op dit retabel van Rafaël geportretteerd op de voorgrond rechts. Waarschijnlijk is het retabel een memorietafel naar aanleiding van zijn overlijden op 18 februari 1512. Hij werd begraven in de Santa Maria in Aracoeli in Rome alwaar het retabel het hoofdaltaar sierde. In 1565 liet Anna Conti, een non en nicht van de overleden secretaris, het overbrengen naar de kerk van Sant'Anna in Foligno. Hieraan heeft het werk zijn huidige naam te danken.

Het boven afgeronde retabel bestaat uit twee registers. De onderste helft toont Johannes de Doper en Franciscus aan de linkerzijde. Johannes kijkt de beschouwer aan en wijst met zijn hand naar boven waardoor hij optreedt als intermediair, of voorspreker. Franciscus' gebaren spiegelen die van Johannes: hij wijst naar de kijker en schouwt zelf omhoog. We zien Franciscus omdat de Santa Maria in Aracoeli een franciscaanse kerk is. De franciscanen identificeren zich ook graag met Johannes de Doper.

Achter de'Conti is rechts Hiëronymus afgebeeld met de leeuw aan zijn voeten. Hij houdt zijn hand op het achterhoofd van de' Conti om goddelijke genade over hem af te roepen. Omdat zowel de' Conti en Hiëronymus secretaris van een paus waren zijn zij samen afgebeeld. Iconografisch afwijkend van de traditie Hiëronymus gekleed in een blauw gewaad. Hij wordt door renaissance-humanisten als voorbeeld gezien. Sigismondo draagt een weelderige rode mantel, gevoerd met hermelijnbont, herkenbaar als dogalina, een lange, met bont gevoerde overjas die traditioneel werd gedragen door Venetiaanse magistraten en de doge tussen de 15e en 16e eeuw, waaruit de zwarte mouwen van het onderkleed steken. Zijn gezicht is buitengewoon scherp en wordt vaak gezien als een van Rafaël beste portretten in dit genre. De ongeveer 80 jaar oude prelaat heeft een hol gezicht, hoekige jukbeenderen, diepliggende en expressieve ogen, benige en gerimpelde handen.

In het bovenregister is de Madonna met Kind afgebeeld, zittend op een wolkenbank voor een gele schijf licht en omgeven door talloze cherubijntjes. Beide registers samen maken van het werk een Sacra Conversazione, Maria in heilig gesprek met heiligen.
Het Kind wordt niet afgebeeld als een zegenende god die zich bewust is van zijn missie, maar als een echt kind dat zich uit de omhelzing van zijn moeder lijkt te ontworstelen om zichzelf onder de sluier te bedekken. Maria ondersteunt het kind met haar linkerhand. In feite lijkt de middelvinger van de rechterhand van Maria het Kind speels onder de oksel te kietelen met speelse genegenheid. Het Kind kronkelt dan ook op een manier die door kietelen wordt veroorzaakt.
De gouden cirkel verwijst vanwege de naam van de kerk 'Aracoeli' naar een passage uit de Legenda Aurea. In hoofdstuk 6 dat handelt over de geboorte van Christus beschrijft De Voragine de legende van het visioen van keizer Augustus als volgt:

Toen de keizer op de dag van de geboorte van de Heer zijn raad had bijeengeroepen om dit te bespreken en de Sibille zich in het vertrek van de keizer op haar orakels concentreerde, verscheen er midden op de dag een gouden kring om de zon en in het midden van die kring op een altaar een beeldschone maagd met een kind op haar schoot. De Sibille toonde de keizer deze verschijning. En terwijl hij vol verwondering naar dat visioen keek, hoorde hij een stem zeggen: 'Dit is de 'Ara Coeli', het altaar van de hemel. De Sibille zei tegen hem: 'Dit kind is groter dan u. Aanbid het daarom.' Dit vertrek werd gewijd aan de heilige Maria. Daarom heet het tot de huidige dag 'Sancta Maria Ara Coeli, Heilige Maria Altaar van de Hemel'. Toen de keizer besefte dat dit kind groter was dan hij, offerde hij het wierook en weigerde hij voortaan zich god te laten noemen. Hierover zegt Orosius het volgende: 'In de tijd van Octavianus, omstreeks het derde uur, bij een heldere, zuivere en kalme hemel, omgaf plotseling een kring die eruitzag als een regenboog, de schijf van de zon, alsof Hij ging komen die geheel alleen de zon en de hele wereld had gemaakt en bestuurde.'
^{(Legenda Aurea 6,94-102)}

Giorgio Vasari in zijn Vite

Vervolgens, hiertoe aangespoord door de verzoeken van een kamerheer van paus Julius, schilderde hij een altaarstuk voor het hoogaltaar van de Aracoeli, waarop hij een Onze-Lieve-Vrouw in de lucht afbeeldde en een prachtig landschap, een Johannes, een Sint-Franciscus en een als kardinaal afgebeelde Sint-Hiëronymus; deze Onze-Lieve-Vrouw bezit een nederigheid en bescheidenheid kenmerkend voor de moeder van Christus, en wat opvalt is niet alleen de mooie houding waarin het kind plezier maakt met zijn moeders mantel, maar daarnaast, in de figuur van Johannes, ook de boetvaardigheid die een gevolg pleegt te zijn van het vasten, en Johannes' hoofd geeft uitdrukking aan geestelijke oprechtheid en een vaste overtuiging, zoals men deze aantreft bij hen die ver van de wereld spotten met wereldse aangelegenheden en die in hun omgang met anderen de waarheid spreken en de leugen verachten. Evenzo houdt Sint-Hieronymus het hoofd geheven, in diepe contemplatie starend naar Onze-Lieve-Vrouw, en zijn ogen lijken uitdrukking te geven aan alle geleerdheid en wijsheid die hij in zijn geschriften heeft ontvouwd, terwijl hij met beide handen de kamerheer aan Onze-Lieve-Vrouw opdraagt ten teken van aanbeveling; en van het portret van deze kamerheer kan men zeggen dat het is geschilderd, maar evengoed dat het leeft. Hetzelfde bereikte Rafaël in de figuur van Sint-Franciscus die, geknield ter aarde, een arm uitgestrekt en het hoofd geheven, naar Onze-Lieve-Vrouw opkijkt in een vurige liefde die duidelijk wordt uitgedrukt in dit schilderij waarvan zowel het lijnenspel als het koloriet weergeeft hoe hij smelt van verlangen, troost en kracht puttend uit haar schoonheid, uit haar serene blik en uit de levendigheid en schoonheid van haar kind. Midden op het altaarstuk, onder Onze-Lieve-Vrouw, schilderde Rafaël een staande putto die, terwijl hij een epitafium ophoudt, het hoofd naar haar opheft, en hij heeft zo'n mooi gezicht en zijn lichaamsverhoudingen zijn zo goed dat het niet beter of bevalliger had gekund, en dan is er nog een in al zijn volmaaktheid uniek en prachtig landschap.

Putto met tablet

Min of meer in het centrum van het schilderij zien we een heuvelachtig landschap met verschillende gebouwen, vijf herders en een kleine kudde schapen.
De ruimte daaronder wordt gevuld door een putto die een onbeschreven tablet in zijn hand houdt en zijn blik richt op het bovenste register. Boven hem is een regenboog geschilderd met rechts daaronder een hemellichaam met een vlammende staart die in de richting van het hoofd van de putto buigt, waar de gekrulde lokken boven zijn voorhoofd goudkleurig glanzen. Dit deel van het schilderij is aanleiding geweest voor verschillende interpretaties.

De vuurbal daalt af naar de stad en verwijst naar een bomexplosie in Foligno die Sigismondo de' Conti heeft overleefd. Het retabel is dan te zien als een ex voto, vanuit een gelofte gemaakt uit dankbaarheid.
De vuurbal met staart is een komeet en verwijst naar de ster van Betlehem, zoals Giotto ook schilderde in Padua (fresco 17 - aanbidding der wijzen). Om die reden zijn ook herders met schapen geschilderd. Gesuggereerd is echter ook dat met de gebouwen Foligno is uitgebeeld.
Hemellichaam en regenboog symboliseren het numine afflatur-thema, 'hij wordt ingeblazen met goddelijke openbaring'.
Een onbeschreven houten schrijfblad verbeeldt eveneens de goddelijke inspiratie zoals een houten instrument dat is voor de musicus.
Op het tablet stond (een deel van) het citaat uit de Legenda Aurea (zie boven).
Omdat Vasari het tablet van de putto een epitafium, grafschrift, noemt, slaat de oorspronkelijke inscriptie op de overleden Sigismondo de' Conti. In dat verband wordt zijn holle gezicht ook gezien als een dodenmasker.
Het tablet bevatte een impresa, een symbolische afbeelding met een motto.
Het schrijfblad moet beschouwd worden als het attribuut van een secretaris wat Sigismondo de' Conti was.

Raffaello Sanzio (1483-1520)
Madonna di Foligno (1511-12)
Olieverf op paneel overgebracht op doek, 301 x 198 cm
Rome - Pinacoteca Vaticana