Paul Verheijen
Hoofdmenu Zoeken Aanvullingen E-mail Actueel Site info Bijbel Exposities Films Heiligen Steden Kunstenaars Boeken Exegese


Hoofdmenu Aanvullingen E-mail Site info Actueel

FLORENCE SANTA CROCE

Baroncelli kapel

Polyptiek

Over dit veeluik van Giotto schrijft Vasari in zijn Vite:
In de kapel van de familie Baroncelli in dezelfde kerk bevindt zich van de hand van Giotto een paneel in tempera, waarop heel nauwgezet de Kroning van Onze-Lieve-Vrouw is aangbracht, alsmede een enorm aantal kleine figuren en een koor van engelen en heiligen, met veel zorg uitgevoerd. En omdat zijn naam en het jaartal in gouden letters op dit werk staan geschreven, zullen de kunstenaars die in aanmerking nemen in welke tijd Giotto, zonder zelfs een glimp van het licht van de goede stijl te hebben ontvangen, een begin maakte met de juiste wijze van tekenen en schilderen, gedwongen zijn hem in hoger ere te houden dan wie ook.
De oorspronkelijke vijf panelen zijn in de 15e eeuw aan de bovenzijde ingekort en ingepast in de huidige omlijsting.
De signatuur op het frame waar Vasari naar verwijst dateert ook uit de 15e eeuw en luidt: OPUS MAGISTRI JOCIT.
Het werk wordt gedateerd rond 1334 en is daarmee een van Giotto's laatste creaties.

Fresco cyclus

De fresco’s voor de aan Maria gewijde grafkapel van de rijke familie Baroncelli zijn gemaakt door Taddeo Gaddi (±1290/1300 - 1366).
Hij schilderde tussen 1332 en 1338 scènes uit het leven van Maria van haar eigen geboorte tot de geboorte van haar Zoon.
Dat gebeurde dus nog tijdens het leven van Giotto en de fresco's zijn duidelijk geïnspireerd op diens fresco's in de Scrovegnikapel te Padua.
Taddeo leerde het schildersvak al vroeg van zijn vader Gaddo Gaddi en wordt 24 jaar lang een van de belangrijkste assistenten van Giotto.
Hij had een belangrijke positie in het schildersatelier van Giotto, maar werkte ook buiten het atelier van Giotto om.
Zijn zoon Agnolo Gaddi schilderde later ook nog fresco’s in de koorkapel van deze kerk.

De Baroncelli-kapel is nooit zoals de Peruzzi- en Bardi kapellen met de witkwast overgeschilderd.
Wel was er in 1961 een grootscheepse restauratie, waarbij enkele later geschilderde delen zijn verwijderd die nu wit zijn gebleven.
Veel van de a secco opgebrachte kleuren waren afgebladderd.

01 - Weigering van het offer van Joachim en aankondiging Maria's geboorte


Boven in de lunet begint het verhaal met de ouders van Maria: Joachim en Anna.
In het linkerdeel van de lunet wordt Joachim uit de tempel verdreven en rechts is de aankondiging aan Joachim.
Taddeo baseert zich op de teksten van Jacobus de Voragine in zijn Legenda Aurea.
Hier is te lezen: een priester zag hem en stuurde hem de tempel uit terwijl hij hem een fikse uitbrander gaf dat hij zo dicht bij het altaar van God durfde te komen.
Joachim houdt het lam dat hij wilde offeren nog tegen zich aangedrukt, terwijl hij wegvlucht en achterom kijkt naar de priester.
Giotto, die dit verhaal al eerder geschilderd had in Padua, gebruikte alleen rudimentaire vormen om een tempel aan te duiden.
Taddeo schildert een echte tempel waarbij al rekening lijkt te zijn gehouden met het feit dat de kijker omhoog kijkt.
Het perspectief klopt echter niet, want het altaar in de tempel is uiterst merkwaardig als je dit vergelijkt met de ruimte waarin het staat.
Ook de vloer van de tempel is niet juist.
De verschillende houdingen van de drie figuren direct rechts van het altaar doen denken aan ‘de Hemelvaart van Johannes’ van Giotto in de Peruzzi-kapel.
De achterste figuur, een priester, staat rechtop, de figuur voor hem staat licht voorovergebogen en de voorste figuur ligt bijna.

Gelukkig voor Joachim loopt het goed af zoals te zien is in het rechterdeel van de lunet.
Hij mocht dan wel geen offer aanbieden in de hoop dat zijn vrouw zwanger zou raken, maar de engel kondigt hem de blijde boodschap aan.
Net als Giotto is ook Taddeo een goede verteller.
Met enkele simpele houdingen, gebaren en blikrichtingen wordt glashelder waar het hier om gaat.
De herder maakt zijn metgezel duidelijk welke belangrijke goddelijke ingreep er plaats heeft.
Hij wijst met zijn hand naar Joachim terwijl hij de andere herder aankijkt.
De engel die met uitgestrekte arm op Joachim aankomt vliegen, maakt in één oogopslag duidelijk wat er gebeurt.
De herder bij de dieren heeft niets door.
Dit geldt ook voor de beesten op één na: de hond richt zijn kop op en kijkt naar boven naar de engel.

02 - Ontmoeting bij de gouden poort


In het Proto-evangelie van Jacobus lezen we: Anna stond bij de poort en zag Joachim komen en vloog naar hem toe, omhelsde hem.
Drie andere vrouwen kijken toe hoe Anna haar man verwelkomt.
De vrouw direct achter Anna maakt de twee andere vrouwen met haar duim duidelijk wat er gebeurt.
Anna en Joachim staan in het midden van het beeldvlak.
Joachim is in gezelschap van een herder die een dood lam en een herderstas draagt.
Schildert Gaddi het moment vóór de omhelzing?
Giotto gaf in Padua juist de omarming weer.
Een vergelijking tussen deze twee fresco’s met hetzelfde onderwerp laat zien waarom Taddeo zijn leermeester nimmer overtroffen heeft.
Diep menselijke emoties weet Giotto op eenvoudige en doeltreffende wijze te schilderen.
Dit is iets waar Taddeo niet in slaagt.
Zo doet de wijze waarop de Anna en Joachim op elkaar afkomen nogal vreemd aan, want het lijkt alsof hun hoofden tegen elkaar zullen gaan botsen.
Heel anders bij Giotto waar het echtpaar in een intiem moment van diep geluk elkander omhelst.
Ook de reacties van de omstanders krijgt bij Giotto een complexe psychologische lading.
De oude vrouw wendt bescheiden haar hoofd af, maar de vier andere jongere vrouwen vergapen zich ongegeneerd aan deze ontmoeting.
De volgende stap, het roddelen, lijkt al in de lucht te hangen. Hierbij vergeleken zijn de drie vrouwen van Taddeo bij de gouden poort meer toevallige toeschouwers of figuranten die geen enkele emotie tonen.
Het antwoord op de vraag waarom Giotto de omhelzing van Joachim en Anna laat zien en Taddeo dit niet doet ligt waarschijnlijk in de bron die Taddeo gebruikte: de Legenda Aurea.
In dit werk staat over de ontmoeting van de ouders van Maria te lezen dat zij van gezicht tot gezicht hun vreugde deelden.
De franciscanen van de Santa Croce gaven Taddeo wat dit betreft waarschijnlijk niet de vrije hand.
Mogelijk deed Taddeo dit omdat zo de Onbevlekte Ontvangenis duidelijk wordt benadrukt.
Bij Giotto leidt de innige omhelzing teveel af van de goddelijke ingreep.
De orde der Franciscanen benadrukte in die tijd dit dogma.
Een ander opvallend verschil is dat Taddeo de ontmoeting voor een stadsmuur plaats.
Gaddi werd door zijn tijdgenoten geroemd om zijn vaardigheid in het uitbeelden van architectuur.
Helaas is dit fresco juist hier zwaar beschadigd.

03 - Geboorte van Maria


Op handige wijze wordt de aangrenzende scène waar de geboorte van Maria te zien is, afgescheiden van de ontmoeting.
De figuren worden, slechts van elkaar gescheiden door een geschilderde zuil, als het ware spiegelbeeldig in beide scènes weergegeven.
Hierdoor is de overgang van het ene naar het andere verhaal probleemloos te lezen.

De vrouwen nemen je mee naar de centrale gebeurtenis: de geboorte van Maria.
Helaas heeft deze scène in de tijd het meest te lijden gehad.
Zo is bijvoorbeeld Anna op haar bed helaas niet meer te zien.
De ruimte waarin Taddeo de figuren plaatst, heeft hij overgenomen van de frescocyclus die Giotto in Padua schilderde.
Gebouwen lijken op poppenhuizen waarbij de voorkant is weggehaald zodat je naar binnen kunt kijken.

04 - Maria Presentatie


Dit fresco is wel het bekendste werk van Taddeo Gaddi.
Het werd niet alleen in Italië, maar ook ten noorden van de Alpen al snel populair.
Zo is de compositie onder andere terug te vinden in het beroemde gebedenboek, ‘Très Riches Heures,’ van Duc de Berry.
De gewaagde wijze waarop Gaddi de tempel schildert, was voor die tijd volstrekt nieuw.
Hier overtreft de leerling zijn leermeester.

Dit is goed te zien bij de presentatie van Maria die Giotto een jaar of twintig eerder in Padua schilderde.
Het indrukwekkende gebouw is diagonaalsgewijs op het beeldvlak gezet.
Zo ontstaat er een x-vorm waarbij de priester het punt vormt waar de twee lijnen elkaar kruizen.
Er is geen centrale as waarlangs de figuren noch de architectuur symmetrisch geordend zijn.
Het effect van deze compositie is een sterke dynamiek en een grote ruimtelijke werking.
Het is de eerste keer dat er sprake is van een verhaal dat zich in een ruimte afspeelt.
Als je als kijker eerst naar de lunet kijkt waar Joachim uit de tempel wordt verjaagd en vervolgens naar de tempel waar de jonge Maria haar offer komt brengen, zie je dat Taddeo rekening gehouden heeft met het standpunt van de kijker.
Er wordt in dit verband zelfs gesproken over de eerste belangrijke stap naar het echte perspectief zoals we dit rond 1425 in de Triniteit van Masaccio voor het eerst in Florence te zien is.
Het aantal trappen, drie in totaal, met elk vijf treden, versterkt de ruimtelijke werking, maar is ook gebaseerd op de Legenda Aurea.
De Voragine schrijft over een tempel met vijftien treden.
Ze verwijzen naar de 15 bijbelse pelgrimagepsalmen (Psalmen 120 - 134).
Maria aarzelt om haar weg naar de priesters in de tempel te vervolgen.
Zij kijkt achterom naar haar ouders.
In Taddeo’s, ‘presentatie van Maria,’ is er geen rust en stilte zoals bij de geboorte.
Het is met vele figuren heel levendig.
Er zijn maar liefst drieëntwintig personen geschilderd.
Iedereen kijkt met spanning toe.
Eén vrouw ziet vanuit haar raam wat er zich afspeelt.
De drie kinderen rechts onder in het beeldvlak zijn wel erg klein in verhouding tot de volwassenen en doen denken aan de kinderen die Giotto in de Bardi-kapel schilderde in het verhaal van Franciscus die de aardse goederen verwerpt.
Het knaapje dat zijn hand uitsteekt en met zijn rechtervoet op de eerste trede staat, lijkt qua houding voor Gaddi een probleem te zijn geweest.
De twee knielende vrouwen, die zo van een altaarstuk lijken te komen, zijn waarschijnlijk de moeders van deze kinderen.
Ook de priester die met gespreide armen op Maria wacht, is eigenlijk veel te klein in verhouding tot de andere figuren.
Waarschijnlijk worstelde Taddeo met het gebouw waarin de priester staat.
Dit maakte het voor hem onmogelijk om de priester veel groter te maken.
Joachim en Anna zijn links wel erg groot weergegeven.
In de Middeleeuwen was het de gewoonte om belangrijke figuren zoals heiligen groter af te beelden dan bijvoorbeeld de opdrachtgevers die vaak heel klein worden weergegeven.

05 - Verloving van Maria


Hier is geen sprake van een spectaculaire ruimtewerking.
Eerder een vrij ondiepe ruimte met een muur die parallel loopt aan het beeldvlak terwijl de personen als waren ze een fries geschilderd zijn.
In deze beperkte ruimte zijn maar liefst zesentwintig mensen.
Wat dit fresco van Taddeo zo bijzonder maakt, is dat hij niet een voor de hand liggende centrale compositie schildert, maar dat toch direct duidelijk is waar alles om draait: Maria.
Een beweging van de figuren naar rechts leidt het oog naar Maria.
Natuurlijk staat zij hoger dan haar verloofde en kijkt de priester alleen haar aan.
In dit fresco wordt ook een oud gebruik uit die tijd uitgebeeld: de zogenaamde mattinata.
Drie dagen vóór en na het huwelijk achtervolgde een rumoerige menigte met muziekinstrumenten en gezang een paar dat wilde gaan trouwen.
Zelfs tot in een kerk werd een dergelijk stel nog achterna gezeten en natuurlijk ’s nachts ook.
Dit gebeurde alleen met trouwerijen die niet gezien werden als een werkelijke echtverbintenis.
Het is bij Jozef en Maria niet alleen het grote leeftijdsverschil.
De maagdelijkheid van Maria, die zij ook na de trouwpartij hield, maakte dat een dergelijk huwelijk niet serieus genomen werd.
Trompettengeschal, doedelzak -en orgelklanken achtervolgden zo’n stelletje.
Dit zijn ook precies de instrumenten die we terugzien in het fresco bij het huwelijk van Jozef en Maria.
Een paar dat achtervolgd werd door de mattinata met lawaaierige muziek en allerlei spottende opmerkingen kon hier maar op één manier een einde aan maken namelijk door het af te kopen.
De lichte spot is door Taddeo op een inventieve manier weergegeven.
Volgens het verhaal wordt de verloofde van Maria aangewezen door een tak die spontaan bloeide.
Volgens het Proto-evangelie van Jacobus kwam er een duif uit de stok van Jozef die naar zijn hoofd vloog (Proto-evangelie Jacobus 9,1).
Achter de rug van Jozef maakt een aantal mannen, die niet waren uitverkoren, ruzie.
Op de voorgrond breekt een man uit woede een tak onder zijn voet.
Naast hem komt een jonge man aanlopen met een twijg die wel enigszins buiten proporties is.
Hij heeft nog niet door dat hij te laat komt.
De man naast Jozef legt de hand op zijn rug alsof hij zijn steun wel kan gebruiken.
Rechts geven vrouwen commentaar op dit huwelijk net als de twee kinderen voor hen.
Je hoort daarbij als het ware nog het rumoer en commentaar van de menigte en de klanken van de muziekinstrumenten.

Zes fresco's op de achterwand

Met de zes fresco's op de achterwand verlaten we de buiten-bijbelse legenden.
Taddeo Gaddi volgt hier de beide kerstverhalen zoals die te vinden zijn bij Lucas (fresco's 06-09) en Matteüs (fresco's 10 en 11).

06 - Annunicatie
07 - en Visitatie

08 - Aankondiging aan de herders
09 - en bezoek aan het Kind

10 - De wijzen uit het Oosten zien de ster
11 - en aanbidden het Kind
2016 Paul Verheijen / Nijmegen