Paul Verheijen
Hoofdmenu Zoeken Aanvullingen E-mail Actueel Site info Bijbel Exposities Films Heiligen Steden Kunstenaars Boeken Exegese


Hoofdmenu Aanvullingen E-mail Site info Actueel

ANNA & JOACHIM

Onbevlekte uitbeelding
Sint-Anna-te-Drieën
Heilige Maagschap 		Onkuis?
Passieve Joachim
Gouden Poort

Onbevlekte uitbeelding

Het uitbeelden van de Onbevlekte Ontvangenis van Maria dwong kunstenaars terug te grijpen op al dan niet allegorische voorstellingen.
Een welkome aanvulling vond men vanaf circa 1000 echter in het Proto-evangelie van Jacobus.
Dit apocriefe geschrift introduceert de ouders van Maria.
Het zijn Joachim en Anna, een aanvankelijk kinderloos echtpaar, een in die tijd dermate smadelijk gegeven dat Joachim doet besluiten met zijn kudde de woestijn in te vluchten.
Maar God neemt de schande weg.
Anna & Joachim hebben hun gezamelijke feestdag in de westerse kerk op 26 juli en op 25 juli in de oosters-orthodoxe kerken.
Voor Joachim tref je verschillende eigen feestdagen aan bij diverse denominaties: 16 januari, 18 januari, 20 maart, 2 april, 16 augustus, 9 september en 20 november.
Anna behoort verder tot de zogenaamde pestheiligen.

Sint-Anna-te-Drieën

Het onderwerp Anna-te-Drieën werd in de middeleeuwen geïntroduceerd in de christelijke iconografie.
Zoals de term aangeeft gaat het om drie personen in één voorstelling: Anna, haar dochter Maria en hun (klein)kind Jezus.
Er bestaan verschillende variaties in de uitvoering van dit motief.
Zie als voorbeeld een werk van Leonardo da Vinci en Caravaggio.

Vaak zitten Maria en Anna op een stoel met het kind tussen hen in, soms wordt een kleine Maria met kind gedragen door Anna.
De beelden van Anna-te-Drieën kunnen worden beschouwd als een verwijzing naar de Onbevlekte Ontvangenis.
Daarnaast gold Anna als voorbeeldig prototype: als moeder, echtgenote en als grootmoeder.
Daarom werd zij in brede lagen van de bevolking als een vertrouwd iemand gezien, die door haar wijze van leven zowel dicht bij de mensen stond, als bij Christus en Maria.
Om die reden kon ze haar taak als middelares uitstekend uitoefenen en werd ze door gelovigen te hulp geroepen in contact te komen met haar dochter Maria en/of haar kleinzoon Jezus.

Heilige Maagschap

Het middeleeuwse schema van de Heilige Maagschap is in wezen een uitgebreide Sint-Anna-te-Drieën-voorstelling.
Met de Heilige Maagschap wordt dan de uitgebreide familie van Jezus bedoeld, via de vermeende huwelijken en daarmee samenhangende verwantschappen van zijn grootmoeder Anna.

Volgens hoofdstuk 127 van de Legenda Aurea - dat handelt over de geboorte van Maria - is Anna drie keer getrouwd geweest.
  • Met Joachim
  • Met Cleophas, de broer van Jozef, met wie zij een dochter kreeg die zij ook Maria noemde.
    In het Tweede Testament duikt vijf keer de naam Alfeüs op, vier keer als vader van Jakobus (Matteüs 10,3; Marcus 3,18; Lucas 6,15 en Handelingen 1,13) en één keer als vader van Levi (Marcus 2,14)
    Over deze 'vader van' wordt verder geen enkele mededeling gedaan, maar de Legenda Aurea weet er wel raad mee.
    De tweede dochter Maria van Anna trouwde met deze Alfeüs en kreeg met hem vier zonen: Jakobus de mindere, Josef Justus die ook Barsabbas heette, Simon en Judas.
    Ondanks ontbrekende gegevens kreef Alfeüs een plek op de heiligen kalender op 26 mei.
  • Met Salome, met wie zij een dochter kreeg die zij wederom Maria noemde.
    In het Tweede Testament komt nog een 'vader van'-figuur voor, namelijk Zebedeüs de vader van Jakobus en Johannes die in 11 verschillende verzen wordt genoemd, ook zonder verdere specificaties, dus dit vult de Legenda Aurea ook in.
    De derde dochter met de naam Maria trouwde met deze Zebedeüs en samen kregen zij de twee zonen die het Tweede Testament ook noemt.
    Ook hij werd op de kerkelijke heiligenkalender geplaatst (15 maart) en later zonder enige grond gelijkgesteld met Aristobolus van Rome.
Ook vermeldt Jacobus de Voragine een gedicht dat de complexe relaties uiteenzet:
Anna solet dici tres concepisse Marias
Quas genuere viri Joachim, Cleophas, Salomeque
Quas duxere viri Joseph, Alphaeus, Zebedaeus
Prima parit Christum, Jacobumque secunda minorem
Et Joseph justum peperit cum Simone Judam
Tertia majorem Jacobum volucremque Johannem.

(Anna als gewoonlijk gezegd zou drie Maria's hebben ontvangen
Die de mannen Joachim, Cleophas en Salome verwekten.
Die huwden de mannen Jozef, Alfeüs en Zebedeus
De eerste baarde Christus en de tweede Jakobus de Mindere
En Jozef de Rechtvaardige baarde zij met Simon Judas
De derde Jakobus de Meerdere en de gevleugelde Johannes.)
(Legenda Aurea 127,26)
Hij heeft er duidelijk geen probleem mee stambomen ingewikkeld te maken. Deze volgeladen stamboom van Anna die soms zelfs gaat tot Servatius van Maastricht in de vierde eeuw werd vanaf de late middeleeuwen vele malen afgebeeld.

Onkuis?

Misschien kwam het door die drie huwelijken van Anna dat op het in 1563 afgesloten Concilie van Trente werd bepaald dag de rol van de grootmoeder van Jezus minder dominant moest zijn en dat zij snel daarna onderwerp werd van roddel.
De Reformatie droeg er eveneens toe bij dat aan de kerkelijke verering van Anna een eind werd gemaakt.
Door die drie huwelijken kreeg de lijst van de twaalf apostelen trekken van een familiebedrijfje.
Bovendien pasten zij in het streven om Anna in een kwaad daglicht te stellen: drie maal trouwen moest wel op onkuisheid duiden.
De uitdrukking: 'Daar loopt iets van Sint Anna onder', werd gebruikt om aan te duiden dat er iets aan de hand was dat niet met de zeden strookte, zoals een bruid die al zwanger was.
En 'In Sint Anna's kapelleken zitten' werd gezegd om meisjes aan te duiden die weinig kans meer hadden op een huwelijk, omdat ze jarenlang het 'Sint Anneke, geef me een manneke' hadden aan-geheven.

Passieve Joachim

Joachim heeft in sommige legenden ook een andere naam: Klopas, Eliacim, Heli, Jonachir of Sadoc.
Hij wordt eerst jong afgebeeld, later als oude man met baard in lang kleed en mantel of als herder.
Hij kreeg als attributen staf, boek, lam of duiven en een enkele maal Maria op zijn arm.
De oudste voorstelling is die van de verschijning van de engel aan Joachim bij zijn herders op een fresco uit circa 890 in de Santa Maria in Gradelis te Rome.
Zelfstandig afgebeeld vindt men de vader van Maria vooral in de 18e eeuw, op plaatsen waar men hem bijzonder vereerde.
In Anna- en Maria-cycli speelt Joachim doorgaans een passieve rol, maar zijn terugkeer naar Anna en de ontmoeting bij de Goden Poort werd een zelfstandig thema in de christelijke iconografie.

De Gouden Poort

De Gouden Poort is in de religieuze kunst de uitbeelding van de ontmoeting van Joachim en Anna in Jeruzalem. Joachim is teruggekomen van zijn vlucht naar de bergen vanwege de schande van zijn kinderloosheid. Als hij van een engel hoort dat zijn vrouw in verwachting is, haast hij zich terug.
En kijk, Joachim kwam met zijn kudden en Anna stond bij de poort en zag Joachim komen en vloog naar hem toe, omhelsde hem en zei: 'Nu weet ik dat de Heer me rijk gezegend heeft want, kijk, de weduwe is niet langer een weduwe en ik die geen kinderen had, zal een kind krijgen.' En Joachim bleef eerst een dag thuis.
(Proto-evangelie van Jacobus 4,4)
In de beschreven omhelzing wordt de wonderbaarlijke, onbevlekte ontvangenis van Maria weergegeven. Het is een geliefd thema bij schilders (als een van de eersten Giotto).
2016 Paul Verheijen / Nijmegen