Paul Verheijen
Hoofdmenu Zoeken Aanvullingen E-mail Actueel Site info Bijbel Exposities Films Heiligen Steden Kunstenaars Boeken Exegese


Hoofdmenu Aanvullingen E-mail Site info Actueel

ANNA & JOACHIM

Aanvulling op de bijbel
Gouden Poort
Heilige Maagschap 		Onkuis?
Passieve Joachim

Aanvulling op de bijbel

Anna & Joachim zijn volgens legenden de ouders van Maria, de moeder van Jezus van Nazaret. Alleen apocriefe geschriften zoals het Proto-evangelie van Jacobus noemen het paar. Toen de rijke en vrijgevige Israëliet Joachim eens in de tempel een offer wilde opdragen, werd hem dat door de priester Ruben publiekelijk verboden vanwege de schande van zijn uit kinderloosheid blijkende schuld. Joachim vluchtte naar de woestijn en vastte er veertig dagen en veertig nachten. Intussen beklaagde zijn vrouw Anna zich over haar toestand. Haar dienstmeisje Judit maakte zich daar vrolijk over. Anna trok zich daarop biddend terug onder een laurierboom. Een vogelnest in deze boom inspireerde haar tot een klacht over haar onvruchtbaarheid. Toen verscheen haar een engel, volgens bronnen Gabriël, met de boodschap van nakomelingschap. Een tweede engel wees haar op de naderende thuiskomst van haar man, die inmiddels een zelfde boodschap had ontvangen en opnieuw op weg was gegaan naar de tempel, met een grote kudde voor een offer dat hij, nu zijn kinderloosheid een einde zou nemen, mocht opdragen. Daarna begaf hij zich naar huis. Anna baarde na negen maanden een meisje en noemde het Maria. Ze liep al toen ze zes maanden oud was. Anna beloofde haar af te zullen staan aan de tempel. Toen Maria drie jaar was, brachten haar ouders haar er samen met alle Hebreeuwse meisjes heen, presenteerden haar aan de priester en vertrokken tevreden.

Latere legendarische toevoegingen aan dit verhaal werden opgenomen in de Legenda Aurea: Joachims afkomst uit Nazaret en die van Anna uit Betlehem, hun beider grote vrijgevigheid, de twintig jaren van hun kinderloosheid, hun belofte vooraf een kind aan de tempel af te zullen staan, Joachims vlucht naar de herders van zijn kudden, een lange uiteenzetting van de boodschappende engel over de naam en de betekenis van het beloofde kind Maria, de ontmoeting van Joachim en Anna na beider instructie van Godswege bij de Gouden Poort in Jeruzalem, de wonderbare prestatie van de kleine Maria die de vijftien treden van de tempeltrap zonder hulp bleek te kunnen bestijgen, en 8 september als de dag van Anna's moederschap.

Anna & Joachim hebben hun gezamelijke feestdag in de westerse kerk op 26 juli en op 25 juli in de oosters-orthodoxe kerken.
Voor Joachim tref je verschillende eigen feestdagen aan bij diverse denominaties: 16 januari, 18 januari, 20 maart, 2 april, 16 augustus, 9 september en 20 november.
Anna behoort verder tot de zogenaamde pestheiligen.

De Gouden Poort
Het uitbeelden van de Onbevlekte Ontvangenis van Maria dwong kunstenaars terug te grijpen op al dan niet allegorische voorstellingen.
Een welkome aanvulling vond men vanaf circa 1000 echter in het hierboven al genoemde Proto-evangelie van Jacobus.
De Gouden Poort werd in de religieuze kunst de uitbeelding van de ontmoeting van Joachim en Anna in Jeruzalem. Joachim is teruggekomen van zijn vlucht naar de bergen vanwege de schande van zijn kinderloosheid. Als hij van een engel hoort dat zijn vrouw in verwachting is, haast hij zich terug.
En kijk, Joachim kwam met zijn kudden en Anna stond bij de poort en zag Joachim komen en vloog naar hem toe, omhelsde hem en zei: 'Nu weet ik dat de Heer me rijk gezegend heeft want, kijk, de weduwe is niet langer een weduwe en ik die geen kinderen had, zal een kind krijgen.' En Joachim bleef eerst een dag thuis.
(Proto-evangelie van Jacobus 4,4)
De beschreven omhelzing is volgens middeleeuwse schrijvers de wonderbaarlijke onbevlekte ontvangenis van Maria geweest. Hoewel het geloof daarin toen nog lang niet door iedereen werd gedeeld, werd de voorstelling van de ontmoeting van Joachim en Anna omstreeks 1300 toch steeds meer als symbool van dit latere dogma beschouwd.
Het werd tevens een geliefd thema bij schilders (als een van de eersten Giotto).
Ook afbeeldingen van Anna-te-Drieën werden beschouwd als uitingen van deze onbevlekte ontvangenis.

Heilige Maagschap

Het middeleeuwse schema van de Heilige Maagschap is in wezen een uitgebreide Anna-te-Drieën-voorstelling.
Met de Heilige Maagschap wordt dan de uitgebreide familie van Jezus bedoeld, via de vermeende huwelijken en daarmee samenhangende verwantschappen van zijn grootmoeder Anna.

Volgens hoofdstuk 127 van de Legenda Aurea - dat handelt over de geboorte van Maria - is Anna drie keer getrouwd geweest.
  • Met Joachim
  • Met Cleophas, de broer van Jozef, met wie zij een dochter kreeg die zij ook Maria noemde.
    In het Tweede Testament duikt vijf keer de naam Alfeüs op, vier keer als vader van Jakobus (Matteüs 10,3; Marcus 3,18; Lucas 6,15 en Handelingen 1,13) en één keer als vader van Levi (Marcus 2,14)
    Over deze 'vader van' wordt verder geen enkele mededeling gedaan, maar de Legenda Aurea weet er wel raad mee.
    De tweede dochter Maria van Anna trouwde met deze Alfeüs en kreeg met hem vier zonen: Jakobus de mindere, Josef Justus die ook Barsabbas heette, Simon en Judas.
    Ondanks ontbrekende gegevens kreef Alfeüs een plek op de heiligen kalender op 26 mei.
  • Met Salome, met wie zij een dochter kreeg die zij wederom Maria noemde.
    In het Tweede Testament komt nog een 'vader van'-figuur voor, namelijk Zebedeüs de vader van Jakobus en Johannes die in 11 verschillende verzen wordt genoemd, ook zonder verdere specificaties, dus dit vult de Legenda Aurea ook in.
    De derde dochter met de naam Maria trouwde met deze Zebedeüs en samen kregen zij de twee zonen die het Tweede Testament ook noemt.
    Ook hij werd op de kerkelijke heiligenkalender geplaatst (15 maart) en later zonder enige grond gelijkgesteld met Aristobolus van Rome.
Ook vermeldt Jacobus de Voragine een gedicht dat de complexe relaties uiteenzet:
Anna solet dici tres concepisse Marias
Quas genuere viri Joachim, Cleophas, Salomeque
Quas duxere viri Joseph, Alphaeus, Zebedaeus
Prima parit Christum, Jacobumque secunda minorem
Et Joseph justum peperit cum Simone Judam
Tertia majorem Jacobum volucremque Johannem.

(Anna als gewoonlijk gezegd zou drie Maria's hebben ontvangen
Die de mannen Joachim, Cleophas en Salome verwekten.
Die huwden de mannen Jozef, Alfeüs en Zebedeus
De eerste baarde Christus en de tweede Jakobus de Mindere
En Jozef de Rechtvaardige baarde zij met Simon Judas
De derde Jakobus de Meerdere en de gevleugelde Johannes.)
(Legenda Aurea 127,26)
Hij heeft er duidelijk geen probleem mee stambomen ingewikkeld te maken. Deze volgeladen stamboom van Anna die soms zelfs gaat tot Servatius van Maastricht in de vierde eeuw werd vanaf de late middeleeuwen vele malen afgebeeld.

Onkuis?

Misschien kwam het door die drie huwelijken van Anna dat op het in 1563 afgesloten Concilie van Trente werd bepaald dag de rol van de grootmoeder van Jezus minder dominant moest zijn en dat zij snel daarna onderwerp werd van roddel.
De Reformatie droeg er eveneens toe bij dat aan de kerkelijke verering van Anna een eind werd gemaakt.
Door die drie huwelijken kreeg de lijst van de twaalf apostelen trekken van een familiebedrijfje.
Bovendien pasten zij in het streven om Anna in een kwaad daglicht te stellen: drie maal trouwen moest wel op onkuisheid duiden.
De uitdrukking: 'Daar loopt iets van Sint Anna onder', werd gebruikt om aan te duiden dat er iets aan de hand was dat niet met de zeden strookte, zoals een bruid die al zwanger was.
En 'In Sint Anna's kapelleken zitten' werd gezegd om meisjes aan te duiden die weinig kans meer hadden op een huwelijk, omdat ze jarenlang het 'Sint Anneke, geef me een manneke' hadden aan-geheven.

Passieve Joachim

Joachim heeft in sommige legenden ook een andere naam: Klopas, Eliacim, Heli, Jonachir of Sadoc.
Hij wordt eerst jong afgebeeld, later als oude man met baard in lang kleed en mantel of als herder.
Hij kreeg als attributen staf, boek, lam of duiven en een enkele maal Maria op zijn arm.
De oudste voorstelling is die van de verschijning van de engel aan Joachim bij zijn herders op een fresco uit circa 890 in de Santa Maria in Gradelis te Rome.
Zelfstandig afgebeeld vindt men de vader van Maria vooral in de 18e eeuw, op plaatsen waar men hem bijzonder vereerde.
In Anna- en Maria-cycli speelt Joachim doorgaans een passieve rol, maar zijn terugkeer naar Anna en de ontmoeting bij de Goden Poort werd een zelfstandig thema in de christelijke iconografie.
2016 Paul Verheijen / Nijmegen