FRANCESCO DEL COSSA

Griffoni polyptiek

Reconstructie

Het Griffoni-polyptiek werd gemaakt ter ere van Vincentius Ferrerius wiens cultus was begonnen na zijn heiligverklaring in 1458. Het veelluik werd geschilderd door Francesco del Cossa en zijn leerling Ercole de' Roberti voor de Griffoni-kapel in de basiliek van San Petronio in Bologna, waar het tussen 1473 en 1475 werd geïnstalleerd. Het werd tentoongesteld in een sierlijke vergulde lijst gemaakt door Agostino de' Marchi da Crema. Het veelluik werd verwijderd in 1725 toen de kapel overging naar een andere familie. De populieren panelen werden toen uit hun gouden omlijsting gehaald, gescheiden en uiteindelijk verkocht. Zestien delen van het altaarstuk zijn bewaard gebleven, maar verspreid over verschillende musea. De omlijsting is vernield en sommige panelen ontbreken.

De hier getoonde afbeelding is een reconstructie. Het lijkt zeker dat het centrale paneel het schilderij van Vincentius Ferrerius was, terwijl aan weerszijde zich Petrus en Johannes de Doper bevonden en een kruisigingstondo zich in de bovenste centrale positie bevond. De hoofdpanelen zijn gemaakt door Francesco del Cossa, terwijl de predella en enkele klein panelen zijn geschilderd door Ercole de' Roberti.

1 - Vincentius Ferrerius

De centrale heilige op het veelluik is Vincentius, in dit geval Ferrer of Ferrerius. Hij wordt door het Roomse Martelaarsboek herdacht op 5 april met deze woorden:

Te Vannes in Bretagen de heilige belijder Vincentius, Ferrerius bijgenaamd, uit de orde der predikheren. Machtig in woord en daad, bekerd hij vele duizenden ongelovigen tot het christendom.

Ferrerius werd in 1350 in het Spaanse Valencia geboren. Van deze stad werd hij daarom ook de beschermheilige. Nog geen 18 jaar oud trad hij in bij de dominicanen. Ferrerius werd algemeen aanbeden ook in Bologna. Zijn naam is onlosmakelijk verbonden met twee belangrijke zaken:

Het grote Westerse schisma van 1378-1417
In 1376 keerde Gregorius XI terug naar Rome, nadat de pauselijke zetel tientallen jaren in Avignon gevestigd was geweest. Na zijn dood werd het daaropvolgende conclaaf herhaaldelijk gestoord door oproerige benden. De meeste kardinalen kozen de Italiaan Urbanus VI, maar deze verkiezing werd aangevochten door een ander deel van het kardinaalscollege. Zij verhuisden daarom van Rome naar Fondi en verkozen Clemens VII, die zich in Avignon vestigde. Beide pausen verklaarden elkaars besluiten nietig en excommuniceerden elkaars volgelingen. Telkens werd bij de dood van een van de pausen weer een opvolger benoemd. In 1409 trachtte een aantal kardinalen op het Concilie van Pisa het probleem op te lossen door beide pausen van dat moment (Gregorius XII en Benedictus XIII) af te zetten en een nieuwe paus te benoemen, Alexander V, die zijn residentie te Bologna koos. Aangezien beide afgezette pausen weigerden hun ambt neer te leggen, was het resultaat dat er nu zelfs drie pausen waren die zichzelf als rechtmatige paus beschouwden. Uiteindelijk benoemde het concilie van Konstanz in 1417 Martinus V als nieuwe paus die algemeen aanvaard werd.
De latere katholieke traditie erkent voor de periode van het schisma alleen de pausen die in Rome zetelden als paus. De pausen van Avignon en Bologna worden als tegenpaus beschouwd.
Ferrerius nu was medewerker en biechtvader van kardinaal Pedro de Luna die in Avignon paus Benedictus XIII werd. Nadat hij inzag dat deze paus ongelijk had, predikte hij gehoorzaamheid aan de paus van Rome.
De verwachting van de eindtijd
Ferrerius is de engel des oordeels die zo ongeveer in alle landen van Europa aankondigt dat de komst van de Christus als Opperste Rechter aanstaande is. Toehoorders smeekten God bevreesd om barmhartigheid, klopten zich op de borst of geselden zichzelf. Velen bekeerden zich tot het christendom. Het zou gaan om 25 duizend joden en 8000 moslims.

Van Ferrerius wordt verteld dat hij behalve groot prediker ook een groot wonderdoener was. Vijf daarvan zijn afgebeeld op de predella (zie onder).
Ferrerius' relieken bevinden zich in de kathedraal van Vannes.
In de iconografie wordt Ferrerius nogal eens verwisseld met zijn ordestichter Dominicus. Afbeeldingen verschijnen sinds de 17e eeuw in vrijwel elke kerk van de dominicanen.

Del Cossa beeldde Ferrerius op het centrale paneel af zonder baard, in de witte pij en de zwarte mantel van de dominicanen en met het door hem geschreven boek De moderno ecclesiae schismate, over het moderne schisma van de kerk. Met zijn rechterhand wijst hij naar de hemel alwaar Christus als Rechter troont.

2 - Wonderen van Vincentius Ferrerius

In de predella schilderde Ercole de' Roberti vijf wonderen van Ferrerius in een enkele naadloze 'filmstrip'. Ferrerius zien we twee keer: ongeveer in het midden (2) en rechts daarvan bovenaan in de lucht, tevoorschijn komend uit een soort open ruimte (3).
Van links naar rechts zien we:

1 - Genezing van een lamme vrouw

2 - Dodenopwekking van een rijke joodse vrouw

3 - Genezing van een gewonde man

4 - Redding van een kind uit een huis dat in brand staat

5 - Dodenopwekking van een kind dat in stukken was gesneden door zijn zwangere moeder

3 & 4 - Petrus en Johannes de Doper

5 - Kruisiging

6 & 7 - Florianus van Lorch en Lucia van Syracuse

8 - Annunciatie

Zijpanelen

Op de zeven bewaard gebleven kleine zijpanelen zijn geschilderd van links naar rechts (op de compilatie):

Francesco del Cossa (±1436-1477/8) en Ercole de'Roberti (±1451-1496)
Polittico Griffoni (1473-75)
Olieverf en tempera op panelen

1 - Vincentius Ferrerius, Londen - National Gallery, 153 x 60 cm
2 - Wonderen van Vincentius Ferrerius (predella), Rome - Vaticaanse musea, 28 x 214 cm
3 - Petrus Milaan - Pinacoteca di Brera, 112 x 55 cm
4 - Johannes de Doper Milaan - Pinacoteca di Brera, 112 x 55 cm
5 - Kruisiging Washington - National Gallery of Art, doorsnee 63 cm
6 - Florianus Washington - National Gallery of Art, 79 x 56 cm
7 - Lucia Washington - National Gallery of Art, 79 x 56 cm
8 - Gabriël (a) & Maria (b) (Annunciatie) Gazzada - Museo di Villa Cagnola, doorsnee 30 cm
Zijpanelen, 23 x 11 cm elk:
Georgius, Catherina, Hiëronymus Venetië - Collezione Cini
Petronius Ferrara - Pinacoteca Nazionale
Antonius Abt Rotterdam - Boymans Van Beuningen
Appolonia, Michaël Parijs - Louvre