JHERONYMUS BOSCH

Aanbidding der koningen met schenkers

Het drieluik De Aanbidding der Koningen uit het Prado in Madrid is een van de meest gekopieerde en hergebruikte werken uit het oeuvre van Jheronimus Bosch.
Misschien werd het wel beschouwd als zijn topstuk.
Ruim 20 werken met het Driekoningen-thema worden met Jheronimus Bosch, zijn atelier of navolgers in verband gebracht.
De meeste werken zijn varianten op de compositie van het middenpaneel.

Gregoriusmis

In gesloten toestand van deze triptiek was de zogenaamde Gregoriusmis het vaakst te zien.
In de voorstelling - geschilderd in grisaille en op de aansluitende lijstzijden doorlopend - wordt het sacrament van de eucharistie gevierd en direct in verband gebracht met Christus als de Man van Smarten.
Rondom hem zijn daarom zeven taferelen uit zijn lijdensverhaal van links naar rechts zigzaggend afgebeeld: Getsemane, gevangenneming, voor Pilatus, geseling, doornenkroning, kruisweg met Veronica en kruisweg.
Links van de drie kruisen zweeft een biddende engel, rechts heeft Judas zich opgehangen aan een boom en haalt de duivel de ziel van de slechte moordenaar.
Paus Gregorius I de Grote bidt knielend voor het altaar terwijl de kelk daarop precies onder de zijdewonde van Christus staat opgesteld om zijn bloed op te vangen.
De oude man en de jongen, die deel uitmaken van deze mis, maar die niet in grisaille zijn weergegeven, zullen vermoedelijk familieleden van de opdrachtgevers geweest zijn.
Hun namen zijn echter niet bekend.
Mogelijk was Gregorius de naamheilige van een van deze twee of van beiden.

Schenkers

Het drieluik schilderde Jheronimus Bosch in opdracht van een echtpaar uit Antwerpen, Peeter Scheyve (of Scheyfve), een belastingontvanger en lekenrechter, en zijn tweede vrouw Agnes de Gramme, met wie hij in 1495 in het huwelijk was getreden.
Hun familiewapens prijken op de beide zijpanelen.
Zij zijn afgebeeld samen met hun naamheiligen Petrus met de sleutels en Agnes met het lammetje achter haar geknield in het landschap.
Dit lammetje past tevens bij de toekijkende herders op het middenpaneel.
De landschappen op beide zijpanelen vormen een eenheid met het landschap op het middenpaneel.
De schenkers zijn in hun afscheiding op een zijpaneel zo toch bij het hoofdpaneel betrokken.
Op het linkerluik wordt de voorgrond afgesloten door muren met een poortje, waarvoor een man luiers wast.
Waarschijnlijk is het Jozef die in het kerstgebeuren meestal een ondergeschikte rol vervult.
De voorgrond op het rechterpaneel wordt afgesloten met zodenbanken met een doorgang.
Deze afsluitingen functioneren als een soort hortus conclusus waarin de afgebeelde personen beschutting vinden.

De hoofdscène

Op de voorgrond hebben de Driekoningen zich verzameld voor een vervallen stal om het kind hulde te bewijzen.
Die vervallen stal is mogelijk metafoor voor het Eerste Testament dat heeft afgedaan.
De kleding van de koningen en hun geschenken zijn voorzien van minutieuze afbeeldingen die verwijzen naar verhalen uit dat Eerste Testament.
Ze leggen een link met offeren en geschenken aanbieden.
In talloos veel verhalen uit het Eerste Testament wordt verteld over het aanbieden van geschenken aan een koning, scènes die beschouwd worden als voorafschaduwing van de aanbidding van de wijzen nu.
Het is soms wel moeilijk met zekerheid vast te stellen welk verhaal precies is uitgebeeld.

Rechts zit Maria, gehuld in nachtblauw, als sedes sapientiae, zetel van wijsheid.
Zij toont het naakte kind Jezus op een witte doek en haar lichaam fungeert als troon voor het kind.

De oudste koning (met een krans van wit haar als een soort tonsuur) is Maria en het kind het dichtst genaderd en geheel binnen de iconografische traditie geknield afgebeeld.
Hij draagt een eenvoudig bleekrood gewaad dat Bosch meestal kiest voor heilige woestijnbewoners als op Hiëronymus in gebed.
Hij heeft zijn hoofddeksel voor zich neergelegd, met daarop twee pelikanen met een rode vrucht in hun snavel (detail 1 onder).
Voor de betekenis daarvan zie het Broederschapsretabel van Bosch.
Zijn geschenk is weergegeven met een verguld beeldje waarop - hierover is geen discussie - het offer van Isaak is afgebeeld (detail 1 boven), dat ook naar de eucharistie verwijst (zie de Gregoriusmis op de achterzijde).
Daarnaar verwijzen tevens de hostieachtige schijfjes aan de korenschoven in de nok van de stal.

Achter de oude koning knielt deels aan het oog onttrokken de koning van middelbare leeftijd gekleed in grijsblauw gewaad.
Op een bord biedt hij zijn geschenk aan (wierookkorrels?).
Op de cape van zijn mantel is het borduursel weergegeven in met geel en blauwtinten verrijkt grisaille.
Het toont onderaan hoogstwaarschijnlijk het offer van Manoach (zie: samenvatting bijbelverhaal Simson) en daarboven de koningin van Seba die geschenken geeft aan koning Salomo (detail 2).

De derde koning, de jongste, is hier volgens een latere traditie als zwarte afgebeeld.
Op zijn geschenk, het ronde vaatje in zijn hand, is in grisaille een koning afgebeeld die een geschenk krijgt aangeboden van een knielende figuur met achter hem twee soldaten (detail 3).
Op het geschenk is een vogel neergestreken die net als de pelikanen op het hoofddeksel van de oudste koning een rode vrucht in de snavel houdt.
Op de zoom van zijn mantel zien we een paartje gevleugelde sirenen en een mannelijke sirene die door vier naar zaden of vruchten pikkende vogels is omgeven (detail 4).
In Bosch' tijd werden de Driekoningen nog lang niet overal als heiligen vereerd en het is misschien daarom niet zo verrassend dat de zwarte koning met een heidense afbeelding op zijn kleding wordt gekarakteriseerd.

De bijfiguren

De voorstelling van dit drieluik als geheel behoeft geen discussie.
De verschillende interpretaties over de bijfiguren zijn echter zeer talrijk.
De achter de zwarte koning staande kleine zwarte in het rood geklede jongeman (een dienaar?) draagt een groene tak met een rode vrucht op zijn hoofd (detail 6).
Op de zoom van zijn kleed zijn monsterlijke vissen te zien, waarvan de ene een kleinere vis verslindt (detail 5).

In de stal hebben zich meer buitenissige figuren verzameld.
Op de drempel van de staldeur staat iemand die in sommige interpretaties wordt opgevat als de Antichrist die kort voor het Laatste Oordeel in een niet precies bekende gedaanta als tegenspeler van Christus zal optreden om de mensen te misleiden (detail 7).
Hij vertoont vertekende kenmerken van Christus, zoals een kroon van gevlochten stekelige takken op het hoofd en een wond op het scheenbeen die gevat is in een glazen, cilindervormige reliekhouder.
Volgens een andere legende zou de Antichrist in de vorm van de Messias van het Joodse volk, als een in gouden boeien geketende lepralijder verschijnen.
Hij is halfnaakt en draagt een rood kleed dat zowel aan het lijden van Christus als aan diens koningsmantel doet denken.
De getrapte kroon in zijn hand doet denken aan Christus' plaatsvervanger op aarde, de tiara van de paus.
Zijn gevolg kijkt door het raam naar buiten.

Rechts naast de stal en op het dak vallen de herders op die eveneens dubieus gedrag vertonen.
Zijn ze belust op sensatie of spelen ze verstoppertje?

De open ruimte

Het landschap, dat zich over alle drie de panelen uitstrekt, bevat allerlei kleine tafereeltjes, zoals een ruiterbende en een door wolven overvallen paar.
Het ruime midden loopt door tot de door een stad (bedoeld is waarschijnlijk Jeruzalem) en een haven begrensde achtergrond.
Een afgodsbeeld wijst richting Jeruzalem wijst en we zien folterraden.
Deze details verwijzen naar de slechtheid van de wereld en het ongeloof van de mens.
Links zien we een doedelzakspeler met een boerenechtpaar onbekommerd in het vrije veld dansen en zich overgeven - onwetend van wat er in de stal plaatsvindt - aan werelds vermaak.

Topstuk

Van dit drieluik bestaan ruim twintig kopieën, de meeste zijn varianten op de compositie van het middenpaneel.
Het is daarmee een van de meest gekopieerde en hergebruikte werken uit het oeuvre van Jheronimus Bosch.
Misschien werd het wel beschouwd als zijn topstuk.
De schildertechniek en de complexe opbouw waren mogelijk bedoeld om het verwende Antwerpse publiek te imponeren en Bosch onder de aandacht te brengen van een brede klantenkring.
Zijn signatuur op het middenpaneel linksonder was niet alleen een waarborg voor authenticiteit, maar zorgde zeker ook voor naamsbekendheid.
De afbeeldingen van de schenkers op de zijpanelen werden op die kopieën vanzelfsprekend vervangen door andere scènes.
Op de hier afgebeelde kopie zien we op het linkerpaneel dat Jozef met een kruik water schept en op het rechterpaneel dat de wijzen uit het oosten op de terugweg zijn.

Jheronimus Bosch (circa 1450 - 1516)
Aanbidding der koningen & schenkers (1496-97)
Olieverf op eiken, 147 x 84 cm (middenpaneel), 147 x 42 (zijpanelen)
Madrid - Museo Nacional del Prado

Jheronimus Bosch (navolger)
Aanbidding der koningen (1496-1520)
Olieverf op eiken, 91 × 72 cm (middenpaneel), 88 × 29 cm (zijpanelen)
Warwickshire - Upton House