MASACCIO

Pisa Polyptiek

Reconstructie

In 1426 onderbreekt Masaccio zijn werk aan de Brancacci-fresco’s in Florence die daarmee onvoltooid blijven.
Hij accepteert op 19 februari van dat jaar de opdracht van notaris Ser Giuliano di Colino degli Scarsi di San Giusto om een altaarstuk te schilderen voor zijn kapel in de kerk Santa Maria del Carmine van de karmelieten in Pisa.
Het retabel, altaarstuk, in dit geval een polyptiek, veelluik, heeft waarschijnlijk bestaan uit 17 panelen.
Vasari schrijft hierover als volgt:

In de Carmine te Pisa, in een kapel in de koorscheiding, bevindt zich een paneel waarop een Onze-Lieve-Vrouw met Kind, en aan haar voeten zitten enkele musicerende engeltjes, van wie er een de luit bespeelt en heel aandachtig nagaat of de klank wel zuiver is; Onze-Lieve-Vrouw wordt geflankeerd door Patrus en Johannes de Doper, Sint-Julianus en Sint-Nicolaas, stuk voor stuk heel levndige en bezielde figuren. Daaronder, op de predella, zijn in kleine figuren taferelen afgebeeld uit de levens van deze heiligen, en in het midden de drie wijzen die Christus hun offeranden brengen; en in dit deel zijn enige paarden zo mooi en natuurgetrouw geschilderd dat men het niet beter kon wensen; en de mannen uit het gevolg van de drie koningen gaan gekleed in verschillende gewaden zoals die toentertijd gebruikelijk waren. En aan de bovenkant wordt dit paneel afgesloten door meedere tafereeltjes, waarin een groot aantal heiligen aan weerszijden van een kruisigingsscène.

Er zijn verschillende pogingen ondernomen het retabel te reconstrueren.
Bovenstaande afbeelding is er daar een van.
De zes open plekken zouden in het altaarstuk werken bevatten die verloren zijn gegaan of niet meer traceerbaar.
Vóór de 18e eeuw is deze polyptiek om onbekende reden ontmanteld en bevindt geen enkel paneel zich nog in de oorspronkelijke kerk.
Elf panelen zijn uiteindelijk verspreid in het bezit gekomen van vijf verschillende musea.

01 - Kruisiging

83 x 63 cm
Napels - Capodimonte
De gekruisigde Jezus is in een frontale positie afgebeeld, met het gelaat op de sleutelbenen waarbij de hals niet zichtbaar is.
Daarmee bereikt Masaccio het effect dat de toeschouwer van onderen naar het kruis omhoog kijkt.
Fysiologisch is dit een vreemde weergave.
De intens emotionele houding van Maria Magdalena die zich aan de voet van het kruis ter aarde werpt – de armen wanhopig uitgestrekt en gekleed in een felrood gewaad waarover het lange, geelkleurige haar valt – geeft een dramatisch effect aan deze afbeelding.
De apostel Johannes rechts naast het kruis, kijkt met ogen vol verdriet en in gebogen houding naar Maria Magdalena waardoor dat effect versterkt wordt.

02 - Tronende Madonna met Kind en vier engelen

135 x 74 cm
Londen - National Gallery
Op het centrale paneel van de polyptiek zit Maria als ware zij gebeeldhouwd op een bijna te kleine, klassiek-romeinse troon.
Masaccio speelt met diepte , perspectief en licht, dat komt van links boven zoals te zien is op het gelaat van het Kind, terwijl het gezicht van Maria in half licht/donker is geschilderd.
Het kind stopt een druif in zijn mond hetgeen verwijst naar de wijn (bloed van Christus) in de eucharistie.
Door de beide luit spelende engelen vóór de troon en de beide andere engelen achter de troon te situeren, wordt diepte in het platte vlak aangebracht.
De troon zelf is ook in perspectief geschilderd.
De halo van het kind Jezus is ovaal van vorm in tegenstelling tot de halo’s van de luit spelende engelen.
De luit van de engel rechts onder is in zeer verkort perspectief geschilderd.

03 - 04 Apostelen Paulus & Andreas

51 x 30 cm elk
Pisa - Museo Nazionale di San Matteo & Los Angeles - J.Paul Getty Museum
Paulus heeft een boek en een zwaard in zijn handen, en Andreas een boek en een kruis, hun gebruikelijke attributen.
Beide apostelen zijn niet op volle lichaamslengte afgebeeld, maar op twee derde lengte, waardoor ze nadrukkelijker in beeld zijn.
Paulus staat niet midden in beeld en wekt de indruk zich naar links te bewegen terwijl hij met zijn gezicht de andere kant op kijkt met krachtdadige en resolute blik, terwijl hij het boek stevig tegen zijn borst drukt.
Ook Andreas is niet midden in het beeld gesitueerd en raakt met zijn hand zelfs de linker rand van het paneel.
Zijn gezichtsuitdrukking is kalm en flegmatiek en hij houdt het boek wat losser dan Paulus vast.
De blik van Paulus is naar beneden gericht op de Madonna en Kind, terwijl Andreas omhoog kijkt naar de kruisiging.
De volumineuze en kleurrijk gedrapeerde kledij van zowel Paulus als Andreas suggereert hun monumentale en solide aanwezigheid.
Deze beide panelen onderscheiden zich duidelijk van de overige, hetgeen bij kunsthistorici de vraag oproept of ze oorspronkelijk tot deze polyptiek hebben behoord.
Technisch onderzoek, o.m. röntgenfotografie en infrarood reflectografie, heeft deze veronderstelling versterkt.
Vasari noemt beide heiligen in zijn beschrijving niet, maar schrijft over Petrus en Johannes de Doper (zie citaat boven).

05 - 06 - 07 - 08 - Kerkvaders Augustinus & Hiëronymus & twee onbekende karmelieten

38 x 12 cm elk
Berlijn - Gemäldegalerie
Twee van de vier Westerse kerkvaders - Augustinus en Hiëronimus - zijn hier afgebeeld.
Beide heiligen zijn vrij statisch weergegeven, behalve dat ze rechts in het beeld geplaatst zijn alsof de toeschouwer de ‘weggelaten’ ruimte zelf dient in te vullen.
De beide andere mannen zijn karmelieten, die tot op heden niet geïdentificeerd zijn.
Opvallend aan deze twee panelen is de bijzonder fraaie drapering van de monnikspijen.
In de reconstructie-afbeelding is de bebaarde karmeliet (7) rechts in het altaarstuk opgenomen.
Dat lijkt bijzonder onwaarschijnlijk omdat hij nu de enige persoon is die - zeer ongepast - van de Madonna met Kind wegkijkt.
Het ligt dus meer voor de hand dat hij ergens links in het schema heeft gestaan.

09 - Kruisiging Petrus & Onthoofding Johannes de Doper

Berlijn - Gemäldegalerie
21 x 61 cm
In dit tweedelige predella-paneel wordt de martelaarsdood van Petrus (links) en Johannes de Doper (rechts) weergegeven.
De beide mannen die de handen van Petrus vastnagelen aan het kruis, zijn in zeer verkort perspectief afgebeeld.
Hun kleding is contrair: de een draagt een rood shirt en blauwe broek, de ander een blauw shirt en een rode broek.
De gezichten van de beulen zijn onzichtbaar.
Volgens de legende is Petrus gekruisigd op het Circus Maximus in Rome: de piramidale muren in de beide flanken van het paneel verwijzen daarnaar.

Bij de onthoofding van Johannes is sprake van een professioneel gecoördineerde executie.
De man links in blauw tenue geeft de opdracht.
De beul maakt aanstalten om met een grote zwaai van zijn zwaard Johannes te onthoofden.
Hij is ruggelings afgebeeld zodat zijn gezicht onzichtbaar blijft, terwijl zijn lichaamshouding - enigszins onwerkelijk - naar links gericht is, van waaruit het moeilijk lijkt om het slachtoffer in de nek te treffen.
Bovendien lijkt daardoor de punt van het zwaard de borst van de opzichter links te raken.
De soldaat rechts trekt aan het haar van Johannes en drukt zijn hoofd met een stok naar beneden.

10 - Aanbidding van de koningen

Berlijn - Gemäldegalerie
21 x 61 cm
Bij de uitbeelding van de aanbidding van de wijzen op dit predellapaneel houdt Masaccio zich aan de traditionele iconografie van Driekoningen.
Daarbij is het gebruikelijk dat de drie koningen in drie verschillende houdingen en kleuren worden afgebeeld: de achterste koning (blauw) staat, de middelste (geel) knielt en de voorste (bruin) buigt voorover.
De scherp gelijnde en heldere vormen van personen en dieren worden geplaatst in een atmosferische ruimte van een ver landschap met bergen en wolken.
De beide heren, in grijze kledij met donker hoofddeksel, zijn mogelijk portretten van de opdrachtgever Ser Giuliano di Colino en zijn neef.
De os en de ezel zijn in verkorte perspectief afgebeeld.

11 - Julianus vermoordt nietsvermoedend zijn ouders & Nicolaas geeft bruidsschat voor drie dochters

Berlijn - Gemäldegalerie
21 x 61 cm
Dit paneel is letterlijk minder goed uit de verf gekomen en daarom wordt verondersteld dat Masaccio wel het ontwerp heeft geschetst, maar dat de schildering is uitgevoerd door zijn medewerker Andrea di Giusto, van wie bekend is dat hij in die periode in Pisa aanwezig is.
Er worden twee legenden uitgebeeld.

Links zien we taferelen uit de legende van Julianus Hospitator.
De reden voor deze legende heeft vanzelfsprekend te maken met het feit dat Julianus de patroonheilige was van de opdrachtgever en het altaarstuk geplaatst werd in zijn kapel.
Dit moment wordt links uitgebeeld terwijl rechts Julianus en zijn vrouw, staande in de deuropening, beseffen wat hij nietsvermoedend gedaan heeft.
Nadat zijn vrouw aan Julianus heeft verteld dat hij zijn eigen ouders heeft gedood, slaat hij wanhopig de handen voor zijn ogen.

Op de rechterscène van dit paneel werpt Nicolaas goudstukken naar binnen bij de drie slapende dochters en hun arme vader.

Masaccio (1401-1428)
Poliptico de Pisa (reconstructie) (1426)