FRA ANGELICO & LORENZO MONACO

Strozzi retabel

Kruisafneming

In 1422 had de bankier Palla Strozzi (1372-1462) aan zijn favoriete schilder Lorenzo Monaco de opdracht gegeven om een Kruisafneming te schilderen voor een altaar in de familiekapel (nu de sacristie) van de kerk van Santa Trinita, waar zich ook het graf van zijn vader Nofri bevond. De kapel zelf was tussen 1419 en 1423 gebouwd door Lorenzo Ghiberti en verder afgewerkt door de architect en beeldhouwer Michelozzo di Bartolommeo (1396-1472).
Na de dood van Monaco in 1425 werd het altaarstuk verder voltooid door Fra Angelico, maar er bestaan heel wat theorieën over het exacte jaartal waarin het schilderij uiteindelijk tot stand kwam en over de manier waarop.
Volgens de meest gangbare versie heeft Lorenzo Monaco enkel de pieken, de heiligen aan de zijkant en de predella gemaakt en werd het centrale deel van het paneel geschilderd door Fra Angelico tussen 1432 en 1434.
Maar andere kunsthistorici menen dat Lorenzo Monaco het schilderij bij zijn dood bijna voltooid had en dat een bewerking van het tafereel door Fra Angelico gebeurd is tussen 1429 en 1432. Een document zou bevestigen dat het altaarstuk zich reeds in 1432 (in de huidige vorm?) in de sacristie van de Santa Trinita bevond. Weer anderen dateren het werk tussen 1437 en 1440, mogelijk nog later. Fra Angelico's stijl zou verraden dat hij het tafereel na 1440 herschilderd heeft nadat het beschadigd werd.

Van gotiek ...

Pieken

Het altaarstuk was door Lorenzo Monaco geschilderd volgens de oude gotische traditie en bedoeld als een triptiek, wat nog duidelijk te zien is aan de lijst met drie pieken, van links naar rechts:

Predella

De predella toont van links naar rechts (en hier op de afbeelding van boven naar beneden):

Scènes uit het leven van Onuphrius
Geboorte
Nicolaas stilt de storm

Lijst

Van de heiligen in de lijst aan de zijkanten kan ik alleen Petrus en Paulus met zekerheid identificeren.

Linkerkant van boven naar beneden:

Hoofd van een profeet of evangelist (met beschreven banderol?)
Catharina van Alexandrië (met rad?)
Hoofd van Franciscus (met kruis)
Antonius Abt (met T-kruis? en boek)
Clara (met kruis)

Rechterkant van boven naar beneden:

Hoofd van Stefanus (in dalmatiek?)
Petrus (met sleutel en boek)
Hoofd van een profeet of evangelist (met boek)
Paulus (met zwaard)
Antonius van Padua (met leliestaf? en open boek)

... naar renaissance

Fra Angelico heeft het altaarstuk omgevormd tot één grote scène, waarin Christus, die behoedzaam van het kruis gehaald wordt, centraal staat en aan de linkerkant geflankeerd wordt door een groep wenende vrouwen en aan de rechterkant door een groep geleerde mannen, die discussiëren over de symbolen van de passie van Christus. Hij werd daarmee de overgangsfiguur van de internationale gotiek naar de vroege renaissance. Hij heeft de kruisafneming in één groot beeldvlak geplaatst. Het landschap ís Toscaans en de stad op de achtergrond (Jeruzalem) is wellicht Florence.

De compositie van de scêne is erg innovatief en wordt gekenmerkt door het spel van diagonale, verticale en horizontale lijnen. De kunstenaar sluit ook reeds aan bij de renaissance door het zoeken naar diepte en perspectief. Het geheel geeft een ruimtelijke indruk en de realistische figuren stralen toch een grote devotie en rust uit. Het coloriet draagt bij tot de dynamiek van de scène en de (nog steeds verplichte) aureolen vormen geen al te storend element meer.

Dit schilderij is misschien wel Fra Angelico's grootste paneelschilderij en geeft het keerpunt aan in een moderne richting van de activiteit van de kunstenaar, en bijgevolg van de hele Florentijnse kunst. De vrije ruimtelijke ligging, zowel open als streng, de nieuwe realistische aandacht voor natuur, landschap, fysionomie en emoties maken het tot een van de eerste echte renaissanceschilderijen.

Behalve Jezus zijn nog zeven andere personen met aureool geschilderd. De twee mannen die Jezus van het kruis halen zijn links Josef van Arimatea met afgeplat aureool. Nikodemus is de andere man met het aureool, de lange haren, en de roze mantel waarop in goud de letters NICHODM en PL (Palla Strozzi) staan. De man in het blauw die daarbij het lichaam ondersteunt is de apostel Johannes. De vrouw die Jezus' voeten kust is Maria Magdalena en achter haar bevinden zich Jezus' moeder Maria met twee andere Maria's.
De figuur met zwart hoofddeksel zou Michelozzo kunnen zijn en de figuur die de drie spijkers en de doornenkroon vasthoudt Palla Strozzi. De knielende in het rood geklede man kan zijn zoon Lorenzo of Bartolommeo zijn, maar ook Beato Alessio Strozzi, een dominicaan en lid van de familie uit de 14de eeuw.

Verborgen boodschap?

Onderaan in de lijst (boven de predella) van het altaarstuk zijn drie teksten geschilderd die vanwege het thema van de kruisafneming afkomstig zijn uit gregoriaanse gezangen bestemd voor Stille Zaterdag (Paaszaterdag):

PLANGENT EUM QUASI UNIGENITUM QUIA INNOCENS [DOMINUS OCCISUS EST]
De tweede antifoon van de Lauden, een bewerking van de Latijnse Vulgaat-vertaling uit het boek Zacharia:
Op die dag zal Ik alles in het werk stellen om de volken uit te roeien die Jeruzalem belagen. Het huis van David en de inwoners van Jeruzalem echter zal Ik vervullen met een geest van mededogen en inkeer. Ze zullen zich weer naar Mij wenden, en over degene die ze hebben doorstoken, zullen ze weeklagen als bij de rouw om een enig kind; hun verdriet zal zo bitter zijn als het verdriet om een eerstgeborene.
^{(Zacharia 12,9-10)}
Waarom zijn de woorden 'dominus occisus est' niet geschilderd?
[A]ESTIMATUS SUM CUM DESCENDENTIBUS IN LACUM
Achtste responsorium van de Metten, een letterlijk fragment uit het boek Psalmen:
Ik hoor bij wie afgedaald zijn in het graf.
^{(Psalm 87,5)}
Is de schilder de eerste letter 'A' vergeten?
ECCE QUOMODO MORITUR JUSTUS ET NEMO PERCIPIT CORDE
Zesde responsorium van de Metten, een vrije weergave uit het boek Jesaja:
De rechtvaardige gaat te gronde en niemand bekommert zich erom.
^{(Jesaja 57,1)}

Er is over deze teksten een discussie over de vraag of ze een verborgen boodschap bevatten die te maken heeft met het volgende. Toen Cosimo de' Medici in oktober 1434 was teruggekeerd uit ballingschap aarzelde hij niet om meer dan 70 politieke tegenstanders op hun beurt de stad uit te jagen. Eén van hen was Palla Strozzi die voor tien jaar naar Padua werd verbannen. In de catasto, het belastingregister, van 1427 werd hij nog beschouwd als de rijkste man van Florence en het feit dat hij de grootste concurrent was van de Medici-bank, zal die verbanning zeer zeker beïnvloed hebben.
Wanneer je nu het laatste woord innocens uit de eerste tekst samenvoegt met het eerste woord estimatus uit de tweede tekst, lees je INNOCENS ESTIMATUS, wat vertaald kan worden als 'onschuldig beschouwd'. Met betrekking tot Palla Strozzi zou dat dus kunnen betekenen dat hij ten onrechte verbannen werd. Deze lezing 'bewijst' dan dat het schilderij dus zeker na de verbanning in 1434 gemaakt is.

Het toevoegen van een verborgen boodschap in een kunstwerk is op zich geen uitzondering. Zijn om die reden de woorden 'dominus occisus est' in de eerste tekst achterwege gebleven? Wie het weet mag het zeggen.

Fra Angelico (±1395-1455)
Kruisafneming

Lorenzo Monaco (±1370-1423)
Noli me tangere, Verrijzenis en de drie Maria's bij het graf (in de pieken)
Heiligen (zijkanten)
Onuphrius, Geboorte Christus en Nicolaas (predella)

Retabel (datering discutabel), 185 x 176 cm
Florence - Museo San Marco