Paul Verheijen
Hoofdmenu Zoeken Aanvullingen E-mail Actueel Site info Bijbel Exposities Films Heiligen Steden Kunstenaars Boeken Exegese


Hoofdmenu Aanvullingen E-mail Site info Actueel

FRA BARTOLOMEO

Mystieke huwelijk Caterina van Siena

Monumentaal

Van de serie altaarstukken die Fra Bartolomeo schilderde tussen 1510 en 1512 onder auspiciën van het San Marcoklooster in Florence (zie Madonna del Santuario) leverde het hier afgebeelde retabel de basisstructuur voor alle daaropvolgende uitbeeldingen van het thema Sacra Conversazione.
Zijn altaarstukken werden steeds monumentaler en dramatischer in een mix van iconische en verhalende elementen.
Steeds complexer werd de rangschikking van de figuren die bovendien nadrukkelijk ernstiger werden geschilderd.
De picturale ruimte werd ook groter.
Het hier afgebeelde grote paneel werd gemaakt voor het San Marcoklooster zelf en in de kerk geplaatst op het altaar dat gewijd was aan Caterina van Siena.

Smeekbede verhoord

Afgebeeld is het mystieke huwelijk van Caterina dat beschreven is door haar biechtvader Raymundus van Capua in zijn Legenda Maior. Christus en Maria verschijnen in die legende aan Caterina nadat zij een smeekbede had gedaan om een mystiek huwelijk met haar Verlosser te sluiten. Deze legende is ongetwijfeld ingegeven door de legende over haar naamgenoot Catharina van Alexandrië.
Aan deze scène heeft Fra Bartolomeo nog acht heiligen toegevoegd, waarvan de legende echter geen melding maakt. Drie heiligen zijn te herkennen aan hun attribuut. Met een palm in de hand betreft het martelaren.
  • Geheel links zien we Petrus met de twee sleutels in zijn linkerhand en met zijn rechterhand wijzend naar Caterina.
  • Naast hem staat S(anctus) VINCENTIVS M(artyr) zoals op het boek geschreven staat dat hij samen met zijn martelaarspalm in zijn linkerhand houdt.
    De conservatoren van het Louvre menen dat het gaat om Vincentius Ferrerius, een twijfelachtige niet verder onderbouwde identificatie, mogelijk gebaseerd op het feit dat Ferrerius dominicaan was.
    Deze heilige was echter geen martelaar, waar de letter M en de palm toch op lijken te wijzen.
    Eerder lijkt de martelaar Vincentius van Zaragoza in aanmerking te komen.
  • Naast Vincentius staat Stefanus met een martelaarspalm en een steen op zijn hoofd waarmee hij werd geëxecuteerd
  • De twee heiligen die elkaar op de achtergrond omhelzen zijn Dominicus en Franciscus (zie verder onder).
  • Van de drie overige heiligen rechts, onder wie een vrouwelijke, is alleen de eerste links te herkennen aan zijn fileermes in zijn rechterhand: Bartolomeüs.
    In zijn rechterhand houdt hij eenzelfde donker boek dat lijkt op dat van Vincentius links.
  • De middelste heilige hier heeft alleen een martelaarspalm in de hand.
    Als hij de pendant zou zijn van Vincentius aan de linkerkant tegenover hem zou het mogelijk Laurentius kunnen zijn, omdat in sommige tradities Vincentius van Zaragoza en Laurentius door Sixtus II tot diaken waren gewijd en broers waren. Maar zijn bekende atrribuut, het rooster, ontbreekt. Vincentius van Zaragoza, Laurentius en Stefanus werden tot 1969 gedrieën liturgisch herdacht op 22 januari op grond van hun symbolische namen: overwinning, lauwer en kroon.
    Een tijdlang werd Vincentius op deze zelfde 22 januari herdacht samen met Anastasius de Pers, ook een martelaar. Deze zou hier dus evengoed afgebeeld kunnen zijn.
  • Het ligt voor de hand om tenslotte de vrouwelijke heilige geheel rechts te zien als Catharina van Alexandrië, maar haar bekende attributen zwaard en/of gebroken rad ontbreken.
Met gevouwen handen knielt Caterina van Siena neer voor het hoge podium waarop Maria zetelt. Haar Kind is van haar schoot gekropen en staat, zich vastklampend aan zijn moeders knie naar Caterina te kijken. Op de trede voor haar is een rechtopstaand boek weergegeven.

Waardering

Giorgio Vasari schrijft in zijn Vite:
Dan is er ook nog een Christuskind dat Sint-Caterina huwt, de non, en het is niet mogelijk binnen het donkere koloriet dat hier is aangehouden iets levendigers te schilderen. Aan de ene kant staat een kring van heiligen, perspectivisch afnemend naarmate ze zich dichter bij de opening van een zeer ruime nis bevinden, en zo goed gerangschikt dat ze lijken te leven: hetzelfde geldt voor die aan de andere kant.

Twee omhelzende heiligen

Volgens de Legenda Aurea had Dominicus in Rome een visioen waarin hij Christus in de lucht ziet zweven met drie speren in de hand waarmee hij de aarde wilde treffen vanwege de hoogmoed, de onkuisheid en de hebzucht die daar heerste.
Zijn moeder Maria weet hem daar echter van te weerhouden door Dominicus en Franciscus aan Christus voor te stellen als de ware verdedigers van het christelijk geloof.
De volgende dag werd Franciscus door Dominicus herkend in de kerk.
Dominicus liep naar hem toe, omhelsde hem en zei dat Franciscus zijn vriend was en dat zij elke vijand zouden weerstaan, waarop ze één van hart en ziel in de Heer, en wensten dat hun volgelingen deze vriendschap altijd in ere zouden houden.
De vraag is of de dominicanen en franciscanen deze wens hebben gerespecteerd.
De franciscanen speelden een doorslaggevende rol bij de executie van de dominicaan Savonarola.
Dat zou de reden kunnen zijn dat de omhelzing van Dominicus en Franciscus naar de achtergrond is verdrongen.

Opschriften

Op de verhoging heeft Fra Bartolomeo zijn eigen smeekbede geschilderd:
ORATE PRO PICTORE M.D.XI
[Bidt voor de schilder 1511]
En op de voorkant van de trede staat dan wie die schilder is:
BARTHOLOME[i] FLOREN(tini] OR[dinis] PRAE[dicatorum]
[Van Bartolomeo Florentijn van de orde der predikheren (=dominicanen)]
Fra Bartolomeo (1472-1517)
Matrimonio mistico di santa Caterina da Siena (1511)
Olieverf op paneel, 257 x 228 cm
Parijs - Louvre
2016 Paul Verheijen / Nijmegen