ALBRECHT DÜRER & MATTHIAS GRÜNEWALD

Heller Altaar

Reconstructie

Het Heller Altaar was een triptiek geschilderd door Albrecht Dürer en Matthias Grünewald.
Het drieluik werd gebouwd tussen 1507 en 1511 in opdracht van raadslid en koopman Jakob Heller en zijn vrouw Katharina von Melem voor de dominicaner kerk in Frankfurt am Main.
Omdat zijn correspondentie met Albrecht Dürer bewaard is gebleven, is er veel bekend over de oorsprong van dit retabel.
De vier hoekpanelen op de achterzijde in grisaille zijn geschilderd door Matthias Grünewald.

Toen Maximiliaan van Beieren (1573-1651) in 1614 het centrale paneel voor zijn kunstcollectie verwierf, liet hij een kopie maken voor het altaar in Frankfurt door de Neurenbergse schilder Jobst Harrich.
Achteraf gezien een gelukkige keuze, want het origineel ging verloren bij een brand van het koninklijk paleis in München in 1724.
Door de ontkerkelijking werden de kunstschatten van het klooster over de hele wereld verspreid, waaronder het Heller Altaar.
Momenteel bevinden tien panelen zich in musea in Frankfurt am Main en Karlsruhe, het elfde paneel is nooit teruggevonden.

De achterzijde

De buitenzijde - die werd getoond op werkdagen - bestaat uit acht panelen.
Centraal in het bovenregister is de aanbidding van de Driekoningen uitgebeeld.
Het linkerpaneel daarvan is verloren geraakt en bevatte waarschijnlijk een knielende oude koning voor Maria met het kind Jezus.
In het middendeel van het onderregister staat de dominicaanse kerkleraar Thomas van Aquino centraal, geflankeerd door Christoffel en Petrus & Paulus.
Het altaar wordt ook wel naar hem Thomas Altar genoemd.
De hoekpanelen worden gevuld door twee mannelijke en twee vrouwelijke heiligen.
Linksboven staat Laurentius met zijn rooster.
Daaronder zien we Elisabeth van Hongarije.
De vrouwelijke heilige aan de rechterzijde is niet eenduidig te identificeren.
Vanwege de palm in haar hand betreft het in elk geval een martelares en geopperd zijn de heiligen Lucia van Syracuse en Bibiana van Rome.
De mannelijke heilige rechtsboven is Cyriacus van Rome die hier bij de dochter van de keizer de duivel uitdrijft.

De voorzijde

De kleurrijke voorzijde werd getoond op zon- en feestdagen.
Op het centrale paneel zie je Maria Tenhemelopneming en Kroning van Maria.
De kroning wordt uitgevoerd door Jezus en God.
Boven de kroon van Maria zweeft een duif die de Heilige Geest symboliseert.
De kroningsact wordt omringd door talrijke muzikale putti.
De scène wordt aanschouwd door de twaalf apostelen, keurig in twee groepen van zes verdeeld.
Een apostel (de ongelovige Tomas misschien) controleert of constateert dat het graf van Maria leeg is.

Van dit werk zijn voorstudies van details bewaard gebleven (Wenen - Albertina, zie afbeelding).

Bijna in het midden van het schilderij op de achtergrond staat de schilder Albrecht Dürer, licht leunend tegen een plaquette waarop zijn handtekening en het jaar van voltooiing is geschreven op een wijze die verband legt met Maria.
ALBERTVS DVRER ALEMANVS FACIEBAT POST VIRGINIS PARTVM 1509
[De Duitser Albert Dürer heeft dit gemaakt in 1509 na de bevalling van de maagd]

Karel van Mander weet over dit werk een aardige anekdote te vertellen in zijn Schilderboek:

In een monnikenklooster te Frankfurt is ook een heel mooi en kunstig stuk van Albrecht te vinden: een Maria-Hemelvaart met zeer veel mooie figuren erop, namelijk een hemel vol engelen. En alles is keurig en knap gedaan, de haren zijn met vaste hand geschilderd en behendig met het penseel door elkaar gekruld, zoals men ook kan zien op een aantal van zijn prachtige prenten. Het publiek heeft onder meer grote waardering en bewondering voor de voetzool van de knielende apostel en, zo wordt beweerd, er is veel geld voor geboden om die eruit te mogen snijden. Het is verbazingwekkend en bijna ongelooflijk hoeveel dit stuk de monniken of het klooster jaarlijks opbrengt, alleen aan fooien die door heren, kooplui, reizigers en kunstliefhebbers worden gegeven wanneer men het stuk voor hen ontsluit. Het werd door hem in 1509 gemaakt.

Op het linkerpaneel zien we het martelaarschap van Jakobus Maior en daaronder Jakob Heller met zijn wapen.
Rechts is het martelaarschap van Catharina van Alexandrië uitgebeeld met daaronder Hellers vrouw Katharina von Melem met haar wapen.
De keuze voor deze twee heiligen spreekt voor zich.

Albrecht Dürer (1471-1528)
Matthias Grünewald (±1470-1528)
Jobst Harrich (1579-1617)
Maria Tenhemelopneming (Heller Altar / Thomas Altar) (1507–11 & 1614–17)
Tempera op panelen
Frankfurt am Main - Historisches Museum
Frankfurt an Main - Städel Museum (Cyriacus & Laurentius)
Karlsruhe - Staatliche Kunsthalle (Elisabeth & Lucia(?))