ODE AAN ANTWERPEN

02 - Snel bedekt Susanna haar borsten. Wanneer ze een bad neemt in haar tuin proberen twee oude mannen haar aan te randen. Susanna laat dit ondanks hun bedreigingen niet gebeuren en is daarmee een voorbeeldige vrouw. Jan van Noordt baseerde 'zijn' Susanna op de weelderige, volle vrouwen van de Antwerpse schilder Rubens. Typisch Hollandse invloeden zijn de losse schildertoets, de goudbruine tinten en de realistische weergave van onder meer de reflecties in het water.

06 - In het imposante interieur van de kathedraal van Antwerpen trekt het hele leven voorbij: een moeder voedt haar baby, pelgrims zijn op bedevaart en een dode wordt begraven. Alleen gefortuneerde burgers hadden een zitplaats, de rest nam zijn eigen zitje mee. Abel Grimmer kopieerde dit schilderij van de 'uitvinder' van het kerkinterieur, Hendrick van Steenwijck (ca. 1550-1603), die vanaf 1560 een tijdlang in Antwerpen werkte. De voorstelling is niet geheel realistisch. Zo is het orgel verplaatst en zijn sommige altaarstukken verwisseld.

14 - Liefdevol drukt Maria haar slapende zoon tegen zich aan. De manier warop haar gezicht en het blote kindje met tranparante lagen zijn opgebouwd, is kenmerkend voor Joos van Cleve. Ook typerend zijn de extreme gedetailleerdheid en de realistische weergave van materialen als de zachte soepele stoffen en de sappige vruchten. De haven in de achtergrond wordt in verband gebracht met Genua, in die tijd de belangrijkste haven van Italië en het middelpunt van de mediterrane slavenhandel. Joos van Cleve werkte regelmatig voor Italiaanse kooplieden.

18 - Slechts gehuld in een doorzichtige sluier rent een vrouw achter een man aan. Pieter Coecke schilderde hoe de vrouw van Potifar, een hoveling van de farao van Egypte, zonder succes Jozef probeert te verleiden. De vrouw symboliseert hier de wellust en Jozef de wijsheid. In de loop van de zestiende eeuw moesten dit soort bijbelvoorstellingen de beschouwer aansporen tot een deugdzaam keven. De compositie baseerde Pieter Coecke op een fresco van de Italiaan Giulio Romano, dat hij mogelijk zelf zag in de pauselijke privé-vertrekken van het Vaticaan.

19 - Dit is een mooi voorbeeld van een typisch Antwerps fenomeen. Pieter Coecke beschilderde het middenpaneel met een bijbelse voorstelling en maakte de luiken zwart. Een Amsterdams echtpaar kocht het drieluik vervolgens op de kunstmarkt in Antwerpen en nam het mee naar huis. Daar lieten ze zich op de binnenluiken portretteren door de Amsterdamse schilder Dirck Jacobsz., waarbij het landschap werd aangepast aan het middenpaneel. De gouden sieraden van de vrouw benadrukken haar status.

36 - De bijbelse Kaïn heft woedend zijn hand op om zijn tweelingbroer Abel te doden. Kaïn, de eerstgeboren zoon van Adam en Eva, offerde een deel van zijn oogst aan God en Abel enkele dieren. Toen God alleen oog had voor Abels offer, besloot Kaïn zijn broer te doden. De beschouwer die zich herkende in de jaloezie werd geconfronterrd met zijn eigen zonden. Terwijl de achtergrond aansluit bij de Vlaamse landschapsschilderkunst werkte Frans Floris de lichaamshoudingen uit naar Italiaanse voorbeelden.

39 - Dit indrukwekkende schilderij illustreert de rijkdom van de Antwerpse opdrachtgevers. Gillis Hooftman, links in het rood, en Peter Panhuys, tweede man van rechts, werkten samen in een internationale handelsfirma met filialen in Engeland en Rusland. In een tijd van religieuze onrust lieten zij zich met hun gezin portretteren aan weerszijden van Mozes en de tien geboden. Toen Antwerpen in 1585 weer in handen viel van de katholieke Spanjaarden voelden de protestantse Peter en Margarita en Margaretha, weduwe van Gillis, zich gedwongen om naar het Noorden te vluchten.

40 - Veel Amsterdammers profiteerden van de groeiende welvaart in hun stad. Zo ook Michiel Poppen (1573-1641) die zich in 1620 met zijn gezin liet portretteren. Hij was secretaris van het bedijkingsproject van de Beemster, de polder die tussen 1608 en 1612 werd drooggemalen. Met zijn vrouw Adriaentje Rosecrans (1576-1657) kreeg hij negen kinderen. De vijf kinderen rondom Jezus waren in 1620 al overleden. De protestantse achtergrond van deze familie toont zich in de toevoeging van de toren van de Zuiderkerk, de eerste Amsterdamse kerk die voor de calvinistische eredienst werd gebouwd.

47 - Volwassen en kinderen beklimmen de steile berg waarop Christus zojuist gekruisigd is. Een doorkijkje rechts toont Jeruzalem in een panoramisch landschap. Volgens de Bijbel was er op het moment van de kruisiging 'duisternis over de gehele aarde'. Karel van Mander vertaalde dit naar een dreigende lucht, die de dramatiek van de scène versterkt. De Vlaamse schilder voelde zich in 1583 gedwongen om naar het tolerantere Noorden te verhuizen. Via Haarlem, waar hij de Antwerpse Frans Hals lesgaf, eindigde hij in Amsterdam.

53 - 'Bid voor ons' vraagt dit echtpaar over de dood heen. Toen Anna Elant in 1617 overleed, liet haar man Adriaen van Maeusyenbroeck dit schilderij ter nagedachtenis maken. Memorietafels waren een typisch katholiek gebruik. Het echtpaar hoorde dan ook tot een kleine groep van rijke families in Dordrecht die na de Reformatie katholiek bleven. De katholieke schilder Jan van Ravesteyn ging creatief om met het verbod op het schilderen van eigentijdse personen bij bijbelse gebeurtenissen dat sinds 1608 gold. Hij plaatste gewoon een schilderij van de gekruisigde Christus tussen het paar.

61 - Het spannende bijbelverhaal van Jozef was geliefd in de zeventiende eeuw. Jozef wordt door zijn jaloerse broers in een put geworpen en vervolgens als slaaf verkocht. Om hun daad te verbergen, smeren ze bloed van een bokje op het kostbare gewaad van Jozef. Lambert Jacobsz. koos voor het moment waarop vader Jakob de mantel van Jozef herkent. Hevig geëmotioneerd concludeert hij dat zijn lievelingskind door een woest dier is verscheurd. De Hollandse Jacobsz. ontleende zijn kleurgebruik en de plaatsing van de figuren rondom de dramatische hoofdscène aan de Antwerpse schilder Peter Paul Rubens.

63 - Tal van religieuze en mythologische taferelen schilderde Hendrick de Clerck voor aartshertog Albrecht en zijn echtgenote Isabella, dochter van koning Filips II van Spanje. Zijn felle kleuren en langgerekte personages in elegante poses vielen bij het vorstenpaar in de smaak. Vanaf de zestiende eeuw werden voorstellingen van de aanbidding van de koningen bijzonder populair. In de volksverbeelding transformeren de wijzen uit het oosten uit de Bijbel al snel tot vorsten, die toepasselijk vorstelijke geschenken meebrachten.

70a - De Antwerpse Jan van Hemessen is bekend om zijn overvolle composities met grote figuren op de voorgrond. De gedraaide houdingen verraden zijn kennis van de Italiaanse kunst. Door hoofden soms extreem te kantelen, creëerde hij een dynamische compositie en een realistiche dieptewerking.

70b - De aandacht verschuift in dit schilderij van de personages naar de monumentale klassieke architectuur. De tempel lijkt oneindig lang. Op 2 september 1566 gaf Willem van Oranje de lutheranen toestemming om een aantal kerkruimten te gebruiken. Gezien het forse formaat van dit schilderij hing het werk na die datum waarschijnlijk in een Antwerpse lutherse kerk.

70c - Dit kleurrijke paneel is afkomstig uit de Oude Lutherse Kerk in Amsterdam. Nicolaes Pickenoy koos voor een intieme setting voor het bijbelverhaal. De klassieke architectuur en de compositie zijn een voorbode van het ingetogen werk waarin de latere Hollandse schilders zouden uitblinken.